PRVA MAPA TOPLOTNIH OSTRVA BEOGRADA! Evo gde su najčešće tropske noći - na ovim mestima je kao u PAKLU (FOTO)

Toplotno ostrvo je fenomen gde urbana područja imaju više temperature u poređenju sa ruralnim ili prirodnim okruženjem. Uzrok tome je promena zemljišnog pokrivača, namene zemljišta i izgrađene sredine: urbane sredine se ponašaju kao sakupljači toplote, posebno u letnjim periodima, što ima različite posledice, pre svega po javno zdravlje.

Toplotno ostrvo može uzrokovati velike probleme kada je u pitanju javno zdravlje stanovništva. One dokazano mogu dovesti do zdravstvenih problema posebno kod starije populacije i hroničnih bolesnika jer onemogućavaju normalan san i efikasno regenerisanje organizma u toku noći. Dodatno, efekat toplotnog ostrva utiče i na povećano zagađenje vazduha zbog karakteristike da veća hrapavost urbane morfologije usporava strujanje vetra.

Po svemu sudeći, i nažalost, Beograd je po ovim parametrima "šampion", a to vrlo jasno možemo videti na ovoj mapi tropskih noći u Beogradu, koja prikazuje razlike između prosečnog broja tropskih noći u toku godine od 2008. do 2017. godine:

Kako je napravljena ova mapa?

Kako bi dobili mapu indeksa tropskih noći za Beograd klimatolozi sa Fizičkog fakulteta Univerziteta u Beogradu prof. dr Vladimir Đurđević i saradnik Lazar Filipović koristili su računarski model UrbClim koji koji simulira interakciju između planetarnog graničnog sloja atmosfere (PGS, ili eng. Planetary Boundary Layer - PBL) i podloge.

Atmosferski deo modela čini prvih nekoliko kilometara njene visine dok su karakteristike podloge opisane preko CORINE (eng. Coordination of information on the environment) seta satelitskih podataka prikupljenih za 2012. godinu. Suština je da se karakteristike zemljišnih podloga u urbanoj sredini (neporoznost, veća hrapavost, odsustvo zelenila, nereflektivnost) utiču na veće zagrevanje vazduha jer akumuliraju i zadržavaju više toplote ali i usporavaju vazdušno strujanje što usporava hlađenje. Pored toga, urbani obrasci generišu i antropogeno oslobađanje toplote (grejanje zgrada, saobraćaj, ljudski metabolizam) što je takođe značajan faktor toplotnog ostrva.

Urbanista sa Arhitektonskog fakulteta u Univerziteta u Beogradu doc. dr Ivan Simić je mapu tropskih noći povezao sa mapom urbane matrice Beograda koristeći QGIS softver i OSM (Open Street Map) bazu podataka. Rezultat je georeferencirana kompozitna mapa koja nam ukazuje da je urbano toplotno ostrvo rezultat složene interakcije prirodnih parametara (atmosfere i podloge- poroznosti, morfologije i sastava) i antropogenih uticaja, tj. vrste i intenziteta izgrađenosti.

Gde su vrhovi toplotnog ostrva u Beogradu?

Posmatrajući kartu broja tropskih noći možemo reći da je celokupan širi centar Beograda uključujući veliki deo Novog Beograda značajno pogođen efektom toplotnog ostrva. Postoje varijacije u prosečnoj temperaturi između određenih centralnih delova grada ali svi oni se kreću u rasponu od 40 do 50 tropskih noći. Izuzetak predstavljaju velike parkovske i šumske površine i delovi naselja u njihovoj neposrednoj blizini, kao i tokovi reka.

Novi Beograd

Veći deo Novog Beograda ima najviše vrednosti na temperaturnoj skali. Kao što se može videti na mapi, posebno se izdvaja šira centralna zona (područje između Bulevara Nikole Tesle i Bulevara Milutina Milankovića)sa 50 tropskih noći godišnje. U njoj dominiraju blokovi visokog intenziteta izgrađenosti, mreža velikih saobraćajnica i različite namene zemljišta. Ovo rezultira velikim procentom neporoznih površina i visokim antropogenim toplotnim bilansom.

Urbomorfološke karakteristike u kombinaciji sa faktorima reljefa (nizija sa manjom nadmorskom visinom) i atmosfere (veći vazdušni pritisak) rezultira sinergijom nepovoljnih faktora. Pored centralne zone, na Novom Beogradu su jednako nepovoljni uslovi na područjima sadašnjih i nekadašnjih industrijskih područja (tkz. "braunfild" lokacije) - nekadašnji industrijski kompleks IMT-a i brodogradilište na Savi.

Ono što zabrinjava je tendencija "investitorskog urbanizma" na Novom Beogradu koja dovodi do nestanka zelenila u novoizgrađenim blokovima što samo doprinosi efektu toplotnog ostrva. Braunfild lokacije koje su već prepoznate kao izuzetno nepovoljna područja se postepeno zamenjuju novim "stambeno-poslovnim" zonama koje će svojim gustinama izgrađenosti i malim udelom zelenila jednako, ako ne i više, doprineti efektu toplotnog ostrva.

Savski amfiteatar

Možda iznenađuje da je područje Savskog amfiteatra ima veći broj tropskih noći (čak 50) i od dela najužeg centra grada oko Knez Mihajlove ulice (oko 40 tropskih noći). Kombinacija faktora reljefa i izgrađenosti daju objašnjenje- široko ravničarsko desno priobalje Save sa nadmorskom visinom od 70 do 72 metra je omeđeno Kalemegdanom, terazijskom grebenom i senjačkom padinom je sklono zadržavanju toplijih vazdušnih masa.

Pored toga, ovo područje je oduvek bilo lišeno velikih zelenih površina i prirodnog zemljišnog pokrivača, u prvo vreme zbog železničke mreže i industrijskih objekata. Iako mapa tropskih noći prikazuje situaciju do 2018. godine kada se Beograd na vodi još uvek nije izgradio, situacija danas nije ništa manje nepovoljna, naprotiv. "Beograd na vodi" zbog visokog intenziteta izgradnje u naletu investitorskog urbanizma preti da trajno okuje betonom Savski amfiteatar. U njegovom sastavu se nalazi i kompleks Beogradskog sajma koji zbog velikih betonskih neporoznih površina doprinosi efektu toplotnog ostrva. Međutim, ukoliko se ostvare namere da se sajam zameni proširenjem "Beograda na vodi", situacija može postati samo još nepovoljnija.

Urbana struktura "Beograda na vodi" se odlikuje kombinacijom objekata različitih visina koji su gusto (ali i gotovo nasumično) raspoređeni između saobraćajne matrice što dovodi do povećanja parametra hrapavosti podloge. Posledica ovoga je slabljenje opstrujavanja vetra i veće zadržavanje toplote i zagađenja.

Oaze hlada u Beogradu

Oaze hlada se jasno izdvajaju na mapi tropskih noći kao zelenija i plavlja područja gde je temperatura u proseku niža i do 6 °C, odnosno broj tropskih noći je od 0 do 25. To su sve beogradske šume, park Ušće, Kalemegdan i Ada Ciganlija. Ovo je očekivano s obzirom na to da gusta vegetacija na nekoliko načina utiče na manje zagrevanje vazduha.

Pre svega krošnje drveća čine jednu vrstu nadstrešnice koja svojim hladom sprečava intenzivnije zagrevanje podloge. I sama podloga u parkovima i šumama je prirodna i porozna i većim delom je prekrivena gustom vegetacijom. Vegetacija dodatno rashlađuje vazduh procesom evapotranspiracije, odajući vodenu paru koja smanjuje toplotu vazduha.

Primetan je veoma pozitivan efekat velikih ozelenjenih površina na smanjenje temperature vazduha u okolnoj urbanoj strukturi. Efekat hlađenja se može primetiti i nekoliko kilometara od šume ili parka, pa je tako uočljiv uticaj Košutnjaka na „hlađenje” Banovog brda i drugih naselja u blizini, ili Zvezdarske šume na svoje urbano okruženje.

Terazijski greben - iznenađenje?

Iako su mnogi pretpostavili da je efekat toplotnog ostrva najizraženiji u samom centru grada, on je generalno za nijansu blaži od očekivanog. Razlog tome je morfologija terena odnosno reljef Beograda. Brdoviti šumadijski predeo se završava i dodiruje panonsku ravnicu upravo u Beogradu, tačnije terazijskim grebenom i Kalemegdanom. Nagnuti teren i pravac vetra koji je dominantan u pravcu pružanja grebena su faktori koji makar za 10 umanjuju ukupan broj tropskih noći. Ipak to nisu dovoljno jaki faktori da bi značajnije neutralisali veliku toplotu koju akumuliraju beton i asfalt koji dominiraju na Terazijskom grebenu.

Dunavska padina i priobalje

Područje omeđeno ulicama Dušanova, Džordža Vašingtona i Bulevar Despota Stefana do Pančevačkog mosta čine najtopliju zonu užeg centra grada. Za ovu situaciju je odgovorna kombinacija više faktora - prisustvo nekadašnje železničke mreže koja degradira zemljište, zatim dosta industrijskih i lučkih postrojenja uz marinu Dorćol i luku Beograd. Pored toga, to je gusto izgrađeno područje sa jakim gradskim saobraćajnicama.

Realizacija linijskog parka koji se proteže celom dužinom ovog područja bi trebalo znatno da popravi situaciju jer će uvesti značajne zelene površine na prostoru nekadašnjeg degradiranog zemljišta. Ono što, međutim, predstavlja opasnost jeste urbana regeneracija nekadašnjih industrijskih i lučkih zona priobalja po principima "investitorskog urbanizma" koji intenzivira izgradnju stambenih i komercijalnih sadržaja na štetu udela zelenih površina i prirodnog poroznog zemljišnog pokrivača.

Napomena: Zahvalnost na konsultacijama i ustupanju podataka za mapu tropskih noći dugujemo Prof. dr Vladimiru Đurđeviću sa Fizičkog fakulteta Univerziteta u Beogradu i njegovom saradniku Lazaru Filipoviću.

BONUS VIDEO:

(MONDO/Klima101)