Ovih dana Srbija je pogođena jakim toplotnim talasom, koji će se preneti i na sledeću nedelju. U pojedinim gradovima izmereno je čak 37 stepeni, a do kraja nedelje očekuje se "paklenih" 40 stepeni.
Šta nam govori mapa urbanog toplotnog ostrva kada se preklopi sa urbanom matricom Beograda? Dr Ivan Simić sa Arhitektonskog fakulteta objasnio je koja su to najtoplija područja, i kakve su posledice po javno zdravlje i buduću klimatsku otpornost grada.
Šta su toplotna ostrva?
Toplotno ostrvo je fenomen gde urbana područja imaju više temperature u poređenju sa ruralnim ili prirodnim okruženjem. Uzrok tome je promena zemljišnog pokrivača, namene zemljišta i izgrađene sredine: urbane sredine se ponašaju kao sakupljači toplote, posebno u letnjim periodima, što ima različite posledice, pre svega po javno zdravlje.
Toplotno ostrvo može se meriti na razne načine, a jedan od boljih je kroz tzv. tropske noći (tokom kojih se temperatura ne spušta ispod 20 °C). Indeks tropskih noći je vrlo jednostavna brojka: u pitanju je tropskih noći u toku jedne godine, a ovaj indeks je, pokazuju istraživanja, znatno viši u urbanim sredinama nego u njihovom okruženju, parkovima i drugim zelenim površinama, i to upravo zbog efekta toplotnog ostrva.
Ali nisu sve urbane površine iste. Koliko će toplotno ostrvo biti izraženo, pa i koliko će jedan grad imati "viška" tropskih noći zavisi od prirodnih, ali i od ljudskih faktora, pre svega od karaktera urbanog prostora, odnosno zemljišta. Toplotno ostrvo može uzrokovati velike probleme kada je u pitanju javno zdravlje stanovništva. One dokazano mogu dovesti do zdravstvenih problema posebno kod starije populacije i hroničnih bolesnika, jer onemogućavaju normalan san i efikasno regenerisanje organizma u toku noći. Dodatno, efekat toplotnog ostrva utiče i na povećano zagađenje vazduha zbog karakteristike da veća hrapavost urbane morfologije usporava strujanje vetra.
Po svemu sudeći, i nažalost, Beograd je po ovim parametrima "šampion", a to vrlo jasno možemo videti na ovoj mapi tropskih noći u Beogradu, koja prikazuje razlike između prosečnog broja tropskih noći u toku godine od 2008. do 2017. godine:
Gde su vrhovi toplotnog ostrva u Beogradu?
Posmatrajući kartu broja tropskih noći možemo reći da je celokupan širi centar Beograda, uključujući veliki deo Novog Beograda značajno pogođen efektom toplotnog ostrva. Postoje varijacije u prosečnoj temperaturi između određenih centralnih delova grada ali svi oni se kreću u rasponu od 40 do 50 tropskih noći. Izuzetak predstavljaju velike parkovske i šumske površine i delovi naselja u njihovoj neposrednoj blizini, kao i tokovi reka.
Novi Beograd
Veći deo Novog Beograda ima najviše vrednosti na temperaturnoj skali. Kao što se može videti na mapi, posebno se izdvaja šira centralna zona (područje između Bulevara Nikole Tesle i Bulevara Milutina Milankovića) sa 50 tropskih noći godišnje. U njoj dominiraju blokovi visokog intenziteta izgrađenosti, mreža velikih saobraćajnica i različite namene zemljišta. Ovo rezultira velikim procentom neporoznih površina i visokim antropogenim toplotnim bilansom.
Urbomorfološke karakteristike u kombinaciji sa faktorima reljefa (nizija sa manjom nadmorskom visinom) i atmosfere (veći vazdušni pritisak) rezultira sinergijom nepovoljnih faktora. Pored centralne zone, na Novom Beogradu su jednako nepovoljni uslovi na područjima sadašnjih i nekadašnjih industrijskih područja (tzv. "braunfild" lokacije) - nekadašnji industrijski kompleks IMT-a i brodogradilište na Savi.
Ono što zabrinjava je tendencija "investitorskog urbanizma" na Novom Beogradu koja dovodi do nestanka zelenila u novoizgrađenim blokovima što samo doprinosi efektu toplotnog ostrva. Braunfild lokacije koje su već prepoznate kao izuzetno nepovoljna područja se postepeno zamenjuju novim "stambeno-poslovnim" zonama koje će svojim gustinama izgrađenosti i malim udelom zelenila jednako, ako ne i više, doprineti efektu toplotnog ostrva.
Savski amfiteatar
Možda iznenađuje da je područje Savskog amfiteatra ima veći broj tropskih noći (čak 50) i od dela najužeg centra grada oko Knez Mihajlove ulice (oko 40 tropskih noći). Kombinacija faktora reljefa i izgrađenosti daju objašnjenje - široko ravničarsko desno priobalje Save sa nadmorskom visinom od 70 do 72 metra je omeđeno Kalemegdanom, terazijskom grebenom i senjačkom padinom je sklono zadržavanju toplijih vazdušnih masa.
Pored toga, ovo područje je oduvek bilo lišeno velikih zelenih površina i prirodnog zemljišnog pokrivača, u prvo vreme zbog železničke mreže i industrijskih objekata. Iako mapa tropskih noći prikazuje situaciju do 2018. godine kada se Beograd na vodi još uvek nije izgradio, situacija danas nije ništa manje nepovoljna, naprotiv. "Beograd na vodi" zbog visokog intenziteta izgradnje u naletu investitorskog urbanizma preti da trajno okuje betonom Savski amfiteatar.
U njegovom sastavu se nalazi i kompleks Beogradskog sajma koji zbog velikih betonskih neporoznih površina doprinosi efektu toplotnog ostrva. Međutim, ukoliko se ostvare namere da se sajam zameni proširenjem "Beograda na vodi", situacija može postati samo još nepovoljnija.
Oaze hlada u Beogradu
Oaze hlada se jasno izdvajaju na mapi tropskih noći kao zelenija i plavlja područja gde je temperatura u proseku niža i do 6 °C, odnosno broj tropskih noći je od 0 do 25. To su sve beogradske šume, park Ušće, Kalemegdan i Ada Ciganlija. Ovo je očekivano s obzirom na to da gusta vegetacija na nekoliko načina utiče na manje zagrevanje vazduha.
Pre svega krošnje drveća čine jednu vrstu nadstešnice koja svojim hladom sprečava intenzivnije zagrevanje podloge. I sama podloga u parkovima i šumama je prirodna i porozna i većim delom je prekrivena gustom vegetacijom. Vegetacija dodatno rashlađuje vazduh procesom evapotranspiracije, odajući vodenu paru koja smanjuje toplotu vazduha.
Primetan je veoma pozitivan efekat velikih ozelenjenih površina na smanjenje temperature vazduha u okolnoj urbanoj strukturi. Efekat hlađenja se može primetiti i nekoliko kilometara od šume ili parka, pa je tako uočljiv uticaj Košutnjaka na "hlađenje" Banovog brda i drugih naselja u blizini, ili Zvezdarske šume na svoje urbano okruženje.
Terazijski greben – iznenađenje?
Iako su mnogi pretpostavili da je efekat toplotnog ostrva najizraženiji u samom centru grada, on je generalno za nijansu blaži od očekivanog. Razlog tome je morfologija terena odnosno reljef Beograda. Brdoviti šumadijski predeo se završava i dodiruje panonsku ravnicu upravo u Beogradu, tačnije terazijskim grebenom i Kalemegdanom. Nagnuti teren i pravac vetra koji je dominantan u pravcu pružanja grebena su faktori koji makar za 10 umanjuju ukupan broj tropskih noći. Ipak to nisu dovoljno jaki faktori da bi značajnije neutralisali veliku toplotu koju akumuliraju beton i asfalt koji dominiraju na Terazijskom grebenu.
Dunavska padina i priobalje
Područje omeđeno ulicama Dušanova, Džordža Vašingtona i Bulevar Despota Stefana do Pančevačkog mosta čine najtopliju zonu užeg centra grada. Za ovu situaciju je odgovorna kombinacija više faktora - prisustvo nekadašnje železničke mreže koja degradira zemljište, zatim dosta industrijskih i lučkih postrojenja uz marinu Dorćol i luku Beograd. Pored toga, to je gusto izgrađeno područje sa jakim gradskim saobraćajnicama.
Realizacija linijskog parka koji se proteže celom dužinom ovog područja bi trebalo znatno da popravi situaciju jer će uvesti značajne zelene površine na prostoru nekadašnjeg degradiranog zemljišta. Ono što, međutim, predstavlja opasnost jeste urbana regeneracija nekadašnjih industrijskih i lučkih zona priobalja po principima "investitorskog urbanizma" koji intenzivira izgradnju stambenih i komercijalnih sadržaja na štetu udela zelenih površina i prirodnog poroznog zemljišnog pokrivača.
BONUS VIDEO:
(Klima101/Mondo/A.V.)