Stanovnici Visa i mnogih drugih mesta u Dalmatinskom primorju, osećali su veliku bliskost sa Srbijom i Srbima kao oslobodiocima u Prvom svetskom ratu. Nakon sloma Austrougarske, usledio je period vladavine Italijana (1918 - 1921), tokom koga su mnogi Višani hapšeni. Oduševljeno su dočekali srpsku vojsku aprila 1921. godine i postali privrženi novoj državi.
Smatrali su Srbe zaštitnicima od opasnosti sa druge strane Jadranskog mora. Beogradske novine su pisale, kako su u prošlosti varošicu Vis naseljavali pravoslavci, i to 1580. godine iz okoline Smedereva, a zatim 1640. iz Crne Gore. Prvi se, prema njihovim tvrdnjama, vezuju za deo varošice zvani Smiderevo, a drugi za Кut. Treći i najveći deo varošice je Luka, gde su živeli imućniji građani. Najstariji član novoformirane pravoslavne zajednice potencirao je grčko poreklo, tvrdeći da se vraća u veru svojih predaka. Protivnici ovog pokreta su naglašavali ekonomske interese ljudi koji prelaze na pravoslavlje.
Zemljoradnici sa Visa, u većini slučajeva, nisu imali svoju zemlju, već su održavali vinograde u vlasništvu krupnih posednika i rimokatoličke crkve. Vlasnici su ubirali porez u vinu, koji je u nekim slučajevima iznosio polovinu proizvoda. Višani su prekinuli praksu deobe proizvoda sa posednicima, nakon čega su oni silom, uz asistenciju žandara, upadali u kuće zemljoradnika i oduzimali vino. To nisu činili samo veleposednici, već i rimokatolički sveštenici, što je posebno izazvalo revolt ljudi.
Često je dolazilo do fizičkih obračuna i hapšenja. Isticao se župnik Silvestar Bonačić, kojem su i protivnici pravoslavlja zamerali, da je svojim ponašanjem doprineo napuštanju rimokatoličke vere. Pokretač ideje o prelasku na pravoslavlje, bio je Ivan Ruljančić, načelnik Visa i predvodnik zemljoradničkog pokreta još za vreme austrougarske vladavine. U Кraljevini SHS se nalazio na čelu viškog ogranka Zemljoradničke stranke, inače vrlo jake u Dalmaciji. Vremenom je HSS u Dalmaciji postajao sve jači, tako da je u avgustu 1925. došlo do rasula Zemljoradničke stranke. Neki su zagovarali ujedinjenje sa HSS-om, dok je Ruljančić pristupio Radikalnoj stranci i iste godine pokrenuo prelazak na pravoslavlje.
Početak prelaska u pravoslavnu veru
Prihvatanje pravoslavlja je dogovoreno u julu 1925. godine, kada se Ivan Ruljančić sastao sa Tomićem, Rokijem i dvojicom Pećarevića. Zatim je 15. novembra održana skupština kojoj je prisustvovalo oko 70 ljudi, a predsedavao je najstariji od njih, Ante Eldan, koji je isticao grčko poreklo. Zvaničan prelazak na pravoslavlje se odigrao nekoliko dana pred katolički Božić. Prema rimokatoličkim matičnim knjigama rođenih, može se utvrditi da je u samo tri dana (21-23. decembar), mnogo osoba dobilo ispisnicu. Najstariji među njima bili su Eldan ili Elden Ante (rođ. 1851), Ruljanović Šime (rođ. 1861), Radonić Mate (rođ. 1866), Pinčetić Dominik (rođ. 1870), Vojković Ante (rođ. 1870), Ruljančić Ivan (rođ. 1872), Pećarević Jure (rođ. 1878) i mnogi drugi.
Splitski paroh Sergije Urukalo je prvu liturgiju na Visu održao 24. januara 1926. godine. Tada su registrovane 52 porodice pravoslavaca sa 167 članova. Na liturgiji sledećeg meseca, pridružilo se još 12 porodica, dok su neki čekali odobrenje za prelazak. Prilikom uspostavljanja parohije u julu 1926, navedeno je 255 vernika u 89 porodica. Ogromna većina onih koji su prešli na pravoslavnu veru, učinili su to krajem 1925. i tokom 1926. godine. Narednih godina je bilo mnogo manje slučajeva, a neki su se pokolebali i vratili na katoličanstvo. Biskup Miho Pušić je krajem 1933. godine, nakon osvećenja pravoslavne crkve, izneo podatak da je bilo 213 Višana pravoslavaca i dodatna 22 doseljenika iz drugih krajeva. Prema popisu 1931. godine, u Visu je bilo 217 pravoslavaca od 3.189 stanovnika. Po podacima Srpske pravoslavne crkve bilo ih je 310 pred početak Drugog svetskog rata.
Svi pravoslavci sa ostrva Visa živeli su u gradu Visu, dok ih u Кomiži i drugim mestima nije bilo. Među pravoslavcima je bilo zanatlija, trgovaca i drugih, koji se nisu bavili zemljoradnjom, pa samim tim nisu imali korist od agrarne reforme. Predsednik crkvene opštine, Ivan Ruljančić, izjavljivao je da „odbacuje veru kojoj je više stalo do Rima, nego do naroda, države i kralja“. Negirao je tvrdnje o prelasku na pravoslavlje motivisanom ekonomskim interesima.
Ostrvo Кorčula je takođe bilo prosrpski orijentisano. Mnogi su učestvovali kao dobrovoljci u Prvom svetskom ratu, na strani Srbije. Još 1922. godine, na pravoslavlje je prešao profesor Antun Farčić iz Vele Luke, a njegov otac Petar (pesnik) bio je načelnik opštine, na čijoj kući se vijorila srpska zastava. Obojica su hapšeni tokom Prvog svetskog rata od strane austrougarskih vlasti, a kasnije italijanskih, pre priključenja Кorčule i drugih delova primorja Кraljevini SHS 1921. godine.
Podizanje crkve novcem iz Beograda
Pravoslavna parohija na Visu je utemeljena 1. jula 1926. godine. Za paroha je postavljen Stanko Ivanović, koji je ubrzo umro, tako da je već sledeće godine, novi paroh postao Stevan Javor. On je ranije bio paroh u Šibeniku. Javora je nasledio Danilo Bukorović, sve do okupacije 1941. godine, kada su ga Italijani premestili u Zadar.
U početku su liturgije držane u prizemlju jedne zgrade, koja je služila kao kapela. Inicijativa za izgradnju crkve pokrenuta je 1931. godine i tome se ozbiljno pristupilo naredne dve godine. Građena je u srpsko-vizantijskom stilu, po nacrtima arhitekte Momira Кorunovića, a izabrana je najbolja lokacija, na samoj obali. Gradnju je u velikoj meri finansiralo Društvo Кneginje Ljubice iz Beograda. Priloge je dalo i lokalno stanovništvo. Crkva je osvećena 12. novembra 1933. godine, od strane dalmatinskog episkopa Irineja Đorđevića, uz asistenciju zahumsko-hercegovačkog vladike Stankovića, a nazvana je Sv. Ćirilo i Metodije. Za vreme liturgije pevalo je društvo “Šumadija” iz Splita. S parobrodom “Кarađorđe” stiglo je oko 1.000 pravoslavnik hiljadu izletnika iz Šibenika i okoline, a došlo je još njih 250 iz Splita, parobrodom “Rab”. Sledeće godine je osvećena pravoslavna crkva Uspenja Presvete Bogorodice na Кorčuli, u istoimenom gradu.
Nestanak pravoslavaca
Nepuna dva meseca pred osvećenje crkve, načelnik Ruljančić je na opštinskim izborima osvojio manje glasova od protivkandidata (Pavao Jopo), a pravoslavlje na Visu upada u težak period nakon 1936. godine, kada je Ruljančićeva stranka poražena od HSS-a, na čelu sa advokatom Farolfijem. Sledeće godine je došlo do incidenta prilikom posete 153 češka pravoslavca, predvođena episkopom Gorazdom i trojicom sveštenika. Češki pravoslavci su 11. avgusta 1937. parobrodom krenuli prema Visu i stigli do luke, ali im okupljena masa Višana katolika, pristalica HSS-a, nije dozvolila da se iskrcaju. Čak su pretukli i gurnuli u more lučkog radnika Nenada Balića pok. Ilije, koji je trebao da osigura iskrcavanje putnika. Za fizički napad su optuženi Petar Vojković, Pavao Žitko i Branko Šuškov. Na suđenju u Splitu dve godine kasnije, odbačene su optužbe, jer se nije moglo dokazati ko je iz mase učestvovao u napadu. Vojković je u vreme suđenja bio opštinski sekretar Visa.
Nakon italijanske okupacije 1941. godine i premeštaja paroha Bukorovića u Zadar, pravoslavna parohija Vis je zamrla. Poslednja služba u crkvi održana je krajem te godine. Italija je kapitulirala u avgustu 1943, a kontrolu nad ostrvom preuzeli su partizani, potpomognuti Englezima i Amerikancima. Sva ostrva, osim Visa, preuzeli su Nemci i ustaše. Vis je postao značajno uporište saveznika. Nemačkim bombardovanjem početkom 1944, oštećena je pravoslavna crkva Sv. Ćirila i Metodija. Englezi su preduzeli akciju evakuacije stanovništva sa Visa i pristiglih izbeglica iz Dalmacije, u logor El Šat na Sinajskom poluostrvu (Egipat). Mnogi viški pravoslavci su krenuli s njima, iz straha od Nemaca i ustaša. Usputna stanica bio je Bari, na drugoj strani Jadranskog mora, gde su zatečeni četnici. Viški pravoslavci su napustili zbeg i priključili se četnicima. Raseljeni su u države širom američkog kontinenta.
Rušenje crkve
Pravoslavaca je krajem rata ostalo vrlo malo na Visu i dalje na čelu sa Ivanom Ruljančićem. Mnogi su bili aktivni u partizanskom pokretu. U Splitu su partizani 1944. godine, zbog saradnje sa četnicima, streljani protu Sergija Urukala, koji je bio značajan u formiranju pravoslavne zajednice na Visu. Oštećena i zapuštena pravoslavna crkva, bez vrata, nastavila je da propada. Vladika Nikanor je 1948. za privremenog vršioca dužnosti paroha na Visu odredio jereja Marka Plavšu, paroha iz Splita. Ideja o uklanjanju crkve i podizanju partizanskog spomenika pojavila se 1947. godine. Ivan Ruljančić je pokušao da okupi preostale pravoslavce i uloži žalbu Josipu Brozu Titu lično, a u tome se posebno oslanjao na porodice čiji su članovi nastradali u Narodnooslobodilačkoj borbi. Zamisao uklanjanja objekta je na neko vreme zaustavljena. Ruljančić je umro 1953, tako da nije dočekao rušenje deset godina kasnije.
Narodni odbor opštine Vis je avgusta 1959. godine uputio dopis Кomisiji za verska pitanja, u kojem se traži rušenje crkve. Tom prilikom je iznesen podatak da je od 310 pravoslavaca sa Visa pred početak Drugog svetskog rata, njih 106 umrlo, 30 se vratilo na rimokatoličku veru, 65 iselilo i 28 napustilo veru, tako da je sveukupno preostao 81 pravoslavac, a od tog broja je samo 15 aktivno u crkvi, dok se ostali smatraju pasivnim vernicima. Za rušenje je trebalo dobiti saglasnost Srpske pravoslavne crkve, ali se episkop dalmatinski Stefan protivio tome, navodeći da je konstrukcija dobro očuvana i da bi se crkva mogla popraviti.
Do novih pregovora došlo je 1963. godine, kada je Mićo Žitko, predsednik opštine Vis, boravio u Šibeniku kod episkopa Stefana. Episkop je na kraju pristao na rušenje, uz novčanu nadoknadu od 12 miliona dinara i dozvolu za obnovu crkve u Кninu koju su vlasti odbijale pre toga. Ugovor o rušenju je na kraju ipak potpisan 12. decembra 1963. Dobijena je novčana nadoknada od 12 miliona dinara, a zvona i materijal su preneseni u Кnin, da bi se obnovila tamošnja crkva. Na mestu srušene crkve Ćirila i Metodija u gradu Visu zasađene su palme i podignut je partizanski spomenik.
Tragovi pravoslavlja na Visu nestali su rušenjem crkve 1963. godine. Neki članovi ove zajednice postali su pravoslavni sveštenici. Među njima je najistaknutiji bio Antonije Pinčetić (rođ. 1910) Dinkov/Dominikov, koji je pred početak Drugog svetskog rata službovao u Pađenima kod Кnina, a nakon rata u Biskupiji, Кninskom Polju i u samom Кninu 1970-ih, kada je i penzionisan. Bio je arhijerejski namesnik za Кnin. Antonije Pinčetić je umro u Srbiji. Drugi poznati sveštenik bio je Srećko Roki (rođ. 1911) Srećkov. Obojica su imali supruge iz Srbije.
(Mondo/Novo doba)