Širom zemaljske kugle gotovo da nema filmofila koji se nije divio Serđu Leoneu i njegovim legendarnim "špageti vesternima" snimanim tokom 60-tih i 70-tih godina XX veka. Autentični proizvod američke kulture, vestern, tada je dobio svog simpatičnog "klona" na evropskom tlu, a filmska publika svoje nove idole, među njima i tadašnjeg mlađanog američkog epizodistu - Klinta Istvuda.
I dok su italijanski "špageti" kaubojci poznati širom sveta, retki su oni koji znaju da je američki vestern kao filmski obrazac temeljito kopiran i u drugim zemljama, tj. kinematografijama. Tako, u filmskoj istoriji imamo i termine kao što je "crveni vestern" (reč je o kaubojcima koji su snimani u zemljama iza Gvozdene zavese, prvenstveno u bivšoj DDR - istočnoj Nemačkoj, a nekolicina je snimljena i u Čehoslovačkoj i Rumuniji).
Ovaj kulturološki fenomen zbivao se u isto vreme u kojem su Leone i Istvud snimali po Španiji, pre 50-tak godina. Da se razumemo, u crvene vesterne se ne ubrajaju brojni filmovi o Vinetuu i Old Šeterhendu bazirani na romanima Karla Maja, nastali (u istom periodu) u tadašnjoj zapadnoj Nemačkoj.
I jugoslovenska kinematografija imala je veoma ozbiljnu ulogu u kreiranju crvenih vesterna; najveći broj snimljen je u Hrvatskoj (Lika, Kordun) i Hercegovini, pored toga, nemali broj domaćih glumaca igrao je u tim koprodukcijama (prednjačili su Gidra Bojanić i Aca Gavrić). I sam predsednik Tito bio je oduševljen idejom da se jugoslovenska filmska industrija uključi u rad na (čijim god) vesternima, njegovom omiljenom filmskom žanru.
Ali kakve veze, pitate se, sve ovo ima sa nacističkim oficirima i partizanskim epopejama?? Pa eto, i ti famozni filmovi o borbama partizana protiv mrskih nacista upravo su najvećim delom kreirani po uzoru na američke vesterne; režiseri Bulajić, Krvavac, Mitrović, Bauer, svi oni stvarali su na temeljima kaubojskih klasika u režiji Hoksa, Forda, Stardžisa... Da li ste nekad čuli za termin "gibanica vestern"? Upravo tako su filmski recenzenti tog vremena prozvali tzv. partizanske filmove, slikovito sugerišući stilsku srodnost sa "špageti"vesternima. Da cela ova priča dostigne razmere groteske potrudili su se Mađari - tokom 70-tih godina nastao je i "gulaš vestern" ali da ne idemo previše u detalje...
Klasik partizanskog vesterna - "Most" Hajrudina Šibe Krvavca
Dakle, stigosmo i do "gibanica vesterna" koje smo kao klinci gledali svakog 29. novembra i 1. maja, pa tako i znali napamet replike iz filmova "Valter brani Sarajevo", "Bitka na Neretvi", "Most", "Užička republika"... Jedino što nismo znali bio je broj nemačkih vojnika stradalih od ruke Bate Živojinovića (u pitanju su cifre od kojih se vrti u glavi). Soldati Vermahta jesu teško stradali u našim "vesternima", a njihovi generali i pukovnici redovno su bili u stanju negde između besa i očaja.
Pozabavićemo se baš tim mrskim švapskim oficirima odanim Fireru, tj. nemačkim glumcima koji su, gle ironije, bili gastarbajteri u Jugoslaviji. Među njima, naročito su se istakli Peter Karsten i Hanjo Hase, a pamtimo i dvojicu glumaca svetskog renomea koji su se pojavili u partizanskim epopejama - Kurt Jirgens i Hardi Kriger.
PETER KARSTEN
Rođen kao Ginter Ranzentaler u Bavarskoj 1928 godine, glumom je počeo da se bavi u svojoj 26. godini, uglavnom se pojavljujući u epizodnim ulogama. Tokom 60-tih godina reditelji u Nemačkoj već su Karstena smatrali tipskim glumcem, idealnim za tumačenje oficira i vojnika iz Drugog svetskog rata.
Preselio se u Jugoslaviju 1970. godine - od tog trenutka gotovo da nije bilo moguće zamisliti partizanski film bez Petera Karstena kao mrskog oficira Vermahta. Njegova izrazito plava kosa, visok stas i zagonetni izraz lica sa tananim osmehom koji ne otkriva nikakve emocije pokazali su se idealnim u portretisanju strogih i krutih nemačkih zapovednika. Ostaju upamćene njegove role u filmovima "Devojački most", "Povratak otpisanih", "Partizanska eskadrila", "Vrhovi Zelengore", "Pakleni otok"... Ipak, Karsten je uspeo tokom godina da se domogne i nekolicine uloga koje nemaju veze sa partizanima i Nemcima - najupečatljivija bila je u "Varioli Veri" Gorana Markovića (igrao epidemiologa koji je preživeo velike boginje).
"Dežurni švapski general", Karsten se tokom svog života na brdovitom Balkanu ženio dva puta (Divna i Ljiljana), ovladao je i našim jezikom; skrasio se u Sloveniji, gde je i umro pre dve godine. Glumio je u više od 70 igranih filmova i 30-tak TV serija, a njegov lik na filmskom platnu domaćoj publici ostao je u sećanju kao paradigma nemačke okupacije.
HANJO HASE
Bez sumnje najpoznatija replika iz jugoslovenskih filmova izgovorena na stranom jeziku delo je Hanja Hasea: "Das ist Valter", sa dozom ironije zaključuje, pokazujući na Sarajevo, SS pukovnik Fon Ditrih, poražen, smenjen i osramoćen. Bata Živojinović u koži famoznog Valtera jeste postao obožavana figura u Kini (na sličan način kao tih godina Brus Li u našim krajevima) ali ipak su te tri Haseove reči na kraju filma postale kultna replika širom bivše Jugoslavije.
Ovaj glumac rođen je u Bonu ali je ceo svoj vek proveo u istočnoj Nemačkoj - jedini je, od umetnika kojih se ovde prisećamo, živeo i radio sa one strane Gvozdene zavese. Upravo je Hase jedan od vodećih istočnonemačkih glumaca koji su (uz pomoć imalina i perika) dočarali plemenite Indijance u tim famoznim crvenim vesternima "made in DDR", među kojima posebno mesto zauzima najveći bioskopski hit u istoriji te bivše zemlje - "Sinovi velike Medvedice" (1966). Ovaj, kako su ih Nemci zvali, "Indianerfilm" videlo je oko četiri miliona gledalaca, što je bilo više od polovine ukupne populacije punoletnih Nemaca u DDR-u!
I još jedna zanimljivost: glavnu ulogu (i božansku slavu u toj zemlji) dobio je naše gore list, atleta Gojko Mitić, naturščik iz okoline Leskovca koji se igrom slučaja našao u centru zbivanja... Tokom 70-tih Mitić je bio glavna zvezda u još deset crvenih vesterna ali o tome, drugom prilikom.
Sarajevski reditelj Hajrudin Šiba Krvavac, majstor akcionog filma toga vremena, angažovao je Hanja Hasea u svom prvom zapaženom "gibanica vesternu" - bio je to hit "Most" (1969, uloga doktora Hofmana), a tri godine kasnije Hase se vraća u Bosnu gde snima (ponovo sa Krvavcem) "Valter brani Sarajevo", ne sluteći da će to biti njegova svakako najgledanija uloga u karijeri. Krvavac je krajem 70-tih godina krunisao svoj "a la western" opus sladunjavom "Partizanskom eskadrilom" - bila je to labudova pesma ovog simpatičnog kvazižanra.
Bez Hasea nije mogla da prođe ni TV serija "Povratak otpisanih", tačnije epizoda "Atentat", u kojoj glumi nemačkog generala, razume se; pred njim je u toj epizodi, makar nakratko, zadrhtao i major Kriger lično!
KURT JIRGENS
Rođen tokom Prvog svetskog rata, Jirgens je u mladosti počeo da se bavi novinarstvom ali je ubrzo prešao u glumačke vode, pa je već sa svojih 25 godina imao iza sebe deset filmskih uloga. Međutim, zbog svojih antifašističkih uverenja Kurt Jirgens je zaglavio u nemačkom zatvoru tokom 1944. godine. Po okončanju Drugog svetskog rata napustio je Nemačku i postao austrijski državljanin.
Pošto mu je majka bila Francuskinja, Jirgens je tečno govorio i taj jezik. Tokom 60-tih godina postao je internacionalna zvezda, možda najviše zahvaljujući ulozi ljubavnika Brižit Bardo u filmu "I bog stvori ženu" Rože Vadima. Igrao je nemačkog generala u najskupljem crno-belom filmu svih vremena, američkoj ratnoj epopeji "Najduži dan".
Nešto kasnije prihvatio je da bude deo sjajne glumačke postave u Bulajićevoj mamutskoj epopeji "Bitka na Neretvi" (1969), odigravši ulogu generala Loringa kojeg je Hitler lično postavio da rukovodi famoznom operacijom "Vajs"; tako se i ovaj impresivni umetnik "upisao" u istoriju YU filma. Iste godine Jirgens je glumio u još jednom legendarnom ratnom spektaklu - "Bitka za Britaniju".
Publika širom sveta upamtila ga je po ulozi negativca Stromberga, protivnika Džejmsu Bondu u "Špijunu koji me je voleo“ (1977). Ostvario je impozantnu karijeru, glumeći tokom četiri decenije u više od 130 filmova. Za sve to vreme bio je veoma aktivan i kao pozorišni glumac (najviše u svom matičnom teatru u Beču). Kurt Jirgens je umro od srčanog udara 1982. godine. Imao je iza sebe pet brakova. Nemački časopis "Bild" proglasio ga je 2005. godine za drugog najseksepilnijeg Nemca u istoriji.
HARDI KRIGER
Za razliku od svog starijeg kolege Jirgensa, Kriger je kao trinaestogodišnjak postao član "Hitler jugenda"; sa 15 godina debitovao je u nacističkom filmu "Mladi orlovi" (1944), da bi ubrzo bio mobilisan. Pred kraj rata zarobile su ga američke trupe, ali posle par meseci uspeo je da pobegne iz kampa. Krajem 50-tih Kriger, zahvaljujući prvenstveno svom izgledu, dobija uloge u tri engleska filma (igrao je strance, naravno).
Tada ga je primetio veliki Hauard Hoks i ponudio mu ulogu u svom avanturističkom spektaklu "Hatari!" (1962) sa Džonom Vejnom u glavnoj ulozi. Hardi Kriger postao je internacionalna zvezda gotovo preko noći. Tokom snimanja "Hatarija" u centralnoj Africi, Kriger je ostao impresioniran savanama Tanzanije, pa je od honorara kupio veliko imanje gde je narednih 15-tak godina provodio slobodno vreme. Imanje, uključujući i skromni hotel, propalo je tokom građanskog rata u ovoj zemlji krajem 70-tih godina.
Ređali su se američki i engleski filmovi u kojima se pojavljivao, da bi 1969. prihvatio (unosnu) ponudu iz Jugoslavije, tačnije "Jadran filma“ za učešće u epskom filmu "Bitka na Neretvi". Svojom karakternom pojavom i prodornim pogledom predstavio je nemačke oficire na bojištu kao prekaljene i disciplinovane, što je pojačavalo utisak da su promrzli partizani "štapom i kanapom" junački porazili tada najjaču vojnu silu sveta. Pamtimo ga u sceni kada partizani i ranjenici, usred najžešćeg napada nemačkih divizija, prkosno pevaju revolucionarnu "Padaj silo i nepravdo" - Hardi Kriger, tj. pukovnik Krancer u čudu gleda šta se događa, a zatim postavlja pitanje ustaškom oficiru pored sebe: "Was ist das?!"
Scena iz filma "Bitka na Neretvi"
Posebno mesto u Krigerovoj bogatoj filmografiji zauzima i uloga pruskog oficira u epskoj drami Stenlija Kjubrika "Beri Lindon" iz 1975. godine. Pojavio se u više od 60 filmova, glumeći na tri svetska jezika. Među priznanjima koja je dobio, najzvučnije je nominacija za Zlatni globus (za ulogu u filmu "Let feniksa“, 1966. godine), međutim, Kriger je ostao upamćen po tome što je odbio(!) nominaciju. Neretko je igrao visoke oficire Vermahta, a u američkoj TV seriji "Rat i sećanja" impresivno je odglumio feldmaršala Romela.
Ipak, svima nama je jedan drugi Kriger (p)ostao sinonim za filmskog negativca teške kategorije - naravno, reč je o liku surovog SS majora u "Otpisanima", u tumačenju nezaboravnog Steve Žigona.
Moglo bi se reći da je pokojni prvak našeg glumišta ovom ulogom zasenio sve nemačke glumce i sigurno ostao u sećanju mnogih kao oličenje fašističkog terora i najomrznutiji lik sa filmske trake.
***Pročitajte i ostale kolumne Mladena Nikolića
