Za jedne očaravajući, za druge jezivi, užasni - svima nama, vampiri predstavljaju neizostavna mitska stvorenja iz knjiga i filmova uz koje smo odrastali, rame uz rame sa likovima iz Andersenovih bajki, Diznijevih crtaća ili, recimo, Marvelovih stripova.
Bledi mrtvaci zakrvavljenih očiju i sa dugim očnjacima počeli su sa osvajanjem šire publike ulaskom u evropsku književnost, krajem 18. veka. Ozbiljniju popularnost postižu 1897. godine, objavljivanjem kultnog romana "Drakula" engleskog pisca Brema Stokera, mističnoj priči o rumunskom grofu - krvopiji koji se doseljava u viktorijanski London, u potrazi za svojom dragom. Opšte je poznato da je Stokera inspirisala legenda o rumunskom vitezu Vladu III Cepešu, surovom srednjevekovnom knezu Vlaške, za koga se verovalo u narodu da je - besmrtni vampir.
Četvrt veka po objavljivanju "Drakule", vampiri, predvođeni transilvanijskim fantomom, započeće trijumfalno osvajanje biskopskih sala širom sveta. Pomenimo samo nekolicinu antologijskih filmova, značajnih ne samo u popularnoj kulturi 20. veka već i u filmskoj istoriji.
"Nosferatu - simfonija užasa" (1922), nemi ekspresionistički film nemačkog sineaste Fridriha Murnaua, baziran na pomenutom Stokerovom bestseleru prvi je celovečernji "vampirski"film. Naslovna uloga Maksa Šreka impresionirala je tadašnju publiku širom Evrope. Murnauova "Simfonija užasa" dobila je 1979. godine više nego dostojan rimejk - "Nosferatu", art haus projekat Vernera Hercoga sa nezaboravnim Klausom Kinskim u ulozi najslavnijeg vampira. Mnogi ljubitelji žanra Hercogov film smatraju najupečatljivijim; osobena atmosfera, ni nalik onoj koju srećemo u holivudskim vampirskim pričama, fantastična muzika, izuzetna scenografija, vrhunska gluma - svakako je reč o delu koje zauzima visoko mesto u istoriji filmova strave.
Američka kinematografija debitovala je u vampirskoj filmskoj antologiji 1931. godine nemim hororom "Drakula", a Bela Lugoši je, sugestivno tumačeći transilvanijskog grofa, ostao upamćen kao najpoznatiji vampir u američkoj filmskoj istoriji. Tri decenije kasnije, britanski glumac Kristofer Li proslavio se kao grof Drakula u nizu pomalo banalnih filmova B produkcije. Interesantno, filmski svet čekao je punih 70 godina na pojavu prvog visokobudžetnog vampirskog spektakla - Kopolin "Drakula Brema Stokera" (1992), ekstravagantna melodrama sa zvezdama poput Gerija Oldmana, Entonija Hopkinsa i Vinone Rajder. Odlični “Intervju s vampirom” (1994) u režiji Nila Džordana pokazao je svetu sasvim drugačijeg Toma Kruza (u upečatljivoj ulozi vampira Lestata, junaka proze En Rajs). Pomenimo i Rodrigezovu ekscentričnu varijaciju na temu famoznih krvopija - "Od sumraka do svitanja" (1996), sjajan primer kreativnog “recikliranja” već pomalo izlizane matrice; uspeh ovog filma inicirao je čitav niz vampirskih franšiza (najpoznatije su "Blade" i "Underworld", a naposletku i ultrakomercijalna trilogija "Twilight Saga")... Dalje nabrajanje “vampirskih” filmova verovatno bi zauzelo čitav MONDO portal - a gde smo mi u toj priči?
Često se može čuti kako su vampiri originalna srpska izmišljotina. To baš i nije tako. Tačno je samo da je reč VAMPIR srpska i, gotovo izvesno, jedini srpski internacionalizam (termin usvojen u svim svetskim jezicima). Još 1734. godine ova reč uvrštena je u oksfordski rečnik engleskog jezika!
Zapravo, verovanja o mitskim bićima koja piju ljudsku krv postoje još od osvita civilizacije. Staroegipatska boginja Sekhement hranila se krvlju, kod starih Grka Lamija, u Vavilonu Lilita... Navodno su i drevni Kelti verovali u mitske krvopije. Stari Sloveni su, u pagansko doba, spaljivali svoje pokojnike, plašeći se da bi u protivnom ustajali iz mrtvih. Ovakva verovanja preživela su na brdovitom Balkanu i posle prihvatanja hrišćanstva. Dušanov zakonik (14. vek) pominje izričitu zabranu iskopavanja leševa i njihovo probadanje ili spaljivanje. Ipak, prvi pisani dokumenti koji se tiču vampirizma potiču iz 18. veka - reč je o izveštajima austrijskih vlasti o misterioznim događajima u centralnoj Srbiji.
Prvi poznati vampir je izvesni Petar Blagojević iz okoline Požarevca, a ne kultni rumunski knez Vlad Cepeš; Petar je umro 1725. godine, a dva meseca posle smrti meštani tog kraja neobjašnjivo su umirali (njih devetoro u nedelju dana!). Svi su pred smrt tvrdili da im se ukazao pokojni Petar, pa su uplašeni seljaci zatražili dozvolu od austrijskih vlasti da otvore Blagojevićev kovčeg. U prisustvu sveštenika to je i učinjeno, baš kao i ritual sa probadanjem (kada je navodno potekla sveža krv) i spaljivanjem tela. Sve to i stoji u izveštaju začuđenog kapetana Fromvalda poslatom pravo u Beč.
Legende o vampirima ostale su široko rasprostranjene u srpskom narodu sve do današnjih dana, a slično je i sa Rumunima, Vlasima i Hrvatima. Ali ova priča nije se zaustavila na granicama Balkana, naprotiv - svedoci smo da je omađijala publiku širom sveta, zahvaljujući Stokeru, Rajsovoj, Kopoli, Hercogu i mnogim drugim svetskim umetnicima... Pa eto, da se pozabavimo pitanjem u kojoj meri je vampirizam prisutan kao tema u domaćem filmskom stvaralaštvu?
Uprkos tome što je reč o tekovini naše tradicije, srpski umetnici se baš i nisu proslavili. Blago rečeno. Naši filmski autori kao da su bežali od ove, ruku na srce, jezive teme. Odmah da kažemo, prvi srpski vampiri na filmu osvanuli su tek 1973. godine, a sve do danas u Srbiji je snimljeno “vampirskih” filmova koliko staje na prste jedne ruke.
Moguće je da je jedan od razloga za ovu “vampirsku apstinenciju” u bivšoj Jugoslaviji činjenica da se tematski nikako nisu uklapali u optimističke vizije socijalističkog društva. Socijalno obojene priče, melodrame, komedije i partizanski filmovi dominirali su, razumljivo. Na horor, SF, antiutopijske i slične, mračne filmove nije se gledalo sa odobravanjem.
Insert iz filma "LEPTIRICA"
Prvi srpski horor, “Leptirica” (1973), televizijskog reditelja i akademskog slikara Đorđa Kadijevića je igrani film u kojem su debitovali srpski vampiri. Senzacionalan za to vreme, ovaj film (rađen u TV formatu) i danas važi za kultno ostvarenje ovog žanra, makar u regionalnim okvirima. Za današnje gledaoce možda i pomalo naivan, ipak je reč o filmu koji, u izvesnom smislu, predstavlja ugaoni kamen domaće kinematografije. I danas mnogi ne mogu da zaborave napetost i jezu koju su osetili kada su prvi put gledali Kadijevićev film. Ostao je zabeležen i slučaj da je gledalac iz Skoplja umro od straha gledajući “Leptiricu”.
Kadijević je vešto kreirao jezivu priču “pozajmljenu” iz proze Milovana Glišića, odnosno legende o vampiru Savi Savanoviću koji teroriše žitelje sela u blizini Bajine Bašte. Petar Božović je odličan u ulozi hrabrog mladića koji se suočava sa strahovima u famoznoj vodenici; U ulozi Radojke, uklete seoske lepotice, pojavila se Mira Nikolić, jedna od najlepših srpskih glumica i do današnjih dana... I sam spadam u grupu onih koje je “Leptirica” svojevremeno uplašila više nego bilo koji američki horor bombastičnog naslova.
Godine 1990. isti autor snima “Sveto mesto”, po motivima Gogoljeve proze - ovim filmom Kadijević se profiliše kao nesumnjivo najznačajniji autor horor filmova na našim prostorima. Jedne večeri, na udaljenom salašu mladi monasi zamole staru babu za prenoćište. Tokom noći, baba napadne jednog od mladića i on je, braneći se, zadavi. Tada se pokaže da je to zapravo prelepa devojka... Ubrzo, mladića poziva lokalni bogataš sa molbom da tri noći u crkvi čita molitve za pokoj duše njegovoj tek umrloj kćeri. Monah pristaje i, kada vidi pokojnicu, sa užasom shvata da je to devojka koju je prošle noći svojim rukama zadavio... U glavnim ulogama zasijali su Dragan Jovanović i Branka Pujić, današnji supružnici.
Insert iz filma "SVETO MESTO"
Strah i jezu Kadijević u oba pomenuta ostvarenja crpi iz folklora, tačnije, iz narodnih priča i legendi koje se usmeno prenose vekovima, širom Balkana. "Sveto mesto" bazirano je na ruskom klasiku fantastične književnosti ali je bliskost narodne baštine srpskog i ruskog naroda omogućila komotno prenošenje Gogoljeve priče 'Vij, Kralj duhova' (1835) u naše krajeve.
"Sveto mesto" je bolje razrađen i žanrovski uspešniji pokušaj stvaranja autentičnog srpskog filma strave; Kadijević je raspolagao nešto većim budžetom, bogatijom scenografijom, jakim glumačkim ansamblom, pa je finalni proizvod bio zaista upečatljiv, sa jezivim scenama koje su snimljene bez preterivanja ali sa uočljivim smislom za detalj i za rad sa glumcima: Branka Pujić naročito je jeziva u svojim demonijadama, istovremeno erotski privlačna i zlokobno strašna. Autentične lokacije (salaš, vlastelinski posed, pravoslavna crkva) vešto su odabrane i upotrebljene.
U jeku građanskog rata u bivšoj Jugoslaviji, Dragan Kresoja snimio je alegoričnu filmsku priču pod nazivom "Pun mesec nad Beogradom" (1993). Sugestivnim naslovom autor kao da poručuje gledaocu kako u srpskoj prestonici obitavaju i mistična, onostrana bića, čiji se tužni usudi u mnogome preklapaju sa sudbinama Beograđana u tom nesrećnom vremenu, među njima i glavnog junaka, mladića koji pokušava da izbegne ratnu mobilizaciju (Dragan Bjelogrlić).
Krijući se od vojne policije, mladić upoznaje simpatičnu gospođu koja mu nudi posao oko sređivanja njene bogate kućne biblioteke. Paralelno sa otkrivanjem fascinantnih književnih dela, mladi lektor spoznaje i da je okružen vampirima od kojih su neki stariji i od kosovskog boja... Kresojin film nalik je elegičnoj poemi sa izraženom alegorijom koja Beograđane ranih devedesetih predstavlja kao izgubljene duše, lišene životnih radosti i optimizma. Beogradski vampiri u Kresojinoj viziji nisu zlonamerni niti nasilni, ali zato ljudi - jesu. Upečatljive uloge ostvarili su Rade Marković i, naročito, Ružica Sokić.
Famozne krvopije pojavile su se u još jednom srpskom filmu ali samo u - naslovu! Da, reč je o banalnoj komediji Zorana Čalića iz 1989. godine, "Vampiri su među nama - Ćao inspektore 2".
Godinu dana ranije Nebojša Bakočević, tada apsolutni miljenik tinejdžerki širom SFRJ, navukao je crni plašt sa podignutom kragnom, zalizao kosu, "okrečio" lice i stavio veštačke očnjake, a sve to da bi očarao Anicu Dobru - u kultnom omnibusu "Kako je propao rokenrol"...
I posle svih tih godina i šačice filmova, ostaje pomalo gorak ukus u ustima - svetu smo podarili vampire, mitska bića kao stvorena za filmske horor priče, a u isto vreme neobjašnjivo smo izostali u kreiranju tih toliko popularnih, "vampirskih" filmova. Umesto nas, to mesto zauzeli su mnogobrojni američki i drugi filmski autori. Uzgred, podsetilo me sve to na slučaj sa ajvarom, Slovencima i brendiranjem... Liči to na nas.
***Pročitajte i ostale kolumne Mladena Nikolića.
Vampiri (ni)su među nama
Kolumnista MONDA Mladen Nikolić otvoreno je priznao: "Da, uplašio sam se filma 'Leptirica'". Pročitajte njegov novi tekst posvećen filmskim krvopijama!
Za jedne očaravajući, za druge jezivi, užasni - svima nama, vampiri predstavljaju neizostavna mitska stvorenja iz knjiga i filmova uz koje smo odrastali, rame uz rame sa likovima iz Andersenovih bajki, Diznijevih crtaća ili, recimo, Marvelovih stripova.
Bledi mrtvaci zakrvavljenih očiju i sa dugim očnjacima počeli su sa osvajanjem šire publike ulaskom u evropsku književnost, krajem 18. veka. Ozbiljniju popularnost postižu 1897. godine, objavljivanjem kultnog romana "Drakula" engleskog pisca Brema Stokera, mističnoj priči o rumunskom grofu - krvopiji koji se doseljava u viktorijanski London, u potrazi za svojom dragom. Opšte je poznato da je Stokera inspirisala legenda o rumunskom vitezu Vladu III Cepešu, surovom srednjevekovnom knezu Vlaške, za koga se verovalo u narodu da je - besmrtni vampir.
Četvrt veka po objavljivanju "Drakule", vampiri, predvođeni transilvanijskim fantomom, započeće trijumfalno osvajanje biskopskih sala širom sveta. Pomenimo samo nekolicinu antologijskih filmova, značajnih ne samo u popularnoj kulturi 20. veka već i u filmskoj istoriji.
"Nosferatu - simfonija užasa" (1922), nemi ekspresionistički film nemačkog sineaste Fridriha Murnaua, baziran na pomenutom Stokerovom bestseleru prvi je celovečernji "vampirski"film. Naslovna uloga Maksa Šreka impresionirala je tadašnju publiku širom Evrope. Murnauova "Simfonija užasa" dobila je 1979. godine više nego dostojan rimejk - "Nosferatu", art haus projekat Vernera Hercoga sa nezaboravnim Klausom Kinskim u ulozi najslavnijeg vampira. Mnogi ljubitelji žanra Hercogov film smatraju najupečatljivijim; osobena atmosfera, ni nalik onoj koju srećemo u holivudskim vampirskim pričama, fantastična muzika, izuzetna scenografija, vrhunska gluma - svakako je reč o delu koje zauzima visoko mesto u istoriji filmova strave.
Američka kinematografija debitovala je u vampirskoj filmskoj antologiji 1931. godine nemim hororom "Drakula", a Bela Lugoši je, sugestivno tumačeći transilvanijskog grofa, ostao upamćen kao najpoznatiji vampir u američkoj filmskoj istoriji. Tri decenije kasnije, britanski glumac Kristofer Li proslavio se kao grof Drakula u nizu pomalo banalnih filmova B produkcije. Interesantno, filmski svet čekao je punih 70 godina na pojavu prvog visokobudžetnog vampirskog spektakla - Kopolin "Drakula Brema Stokera" (1992), ekstravagantna melodrama sa zvezdama poput Gerija Oldmana, Entonija Hopkinsa i Vinone Rajder. Odlični “Intervju s vampirom” (1994) u režiji Nila Džordana pokazao je svetu sasvim drugačijeg Toma Kruza (u upečatljivoj ulozi vampira Lestata, junaka proze En Rajs). Pomenimo i Rodrigezovu ekscentričnu varijaciju na temu famoznih krvopija - "Od sumraka do svitanja" (1996), sjajan primer kreativnog “recikliranja” već pomalo izlizane matrice; uspeh ovog filma inicirao je čitav niz vampirskih franšiza (najpoznatije su "Blade" i "Underworld", a naposletku i ultrakomercijalna trilogija "Twilight Saga")... Dalje nabrajanje “vampirskih” filmova verovatno bi zauzelo čitav MONDO portal - a gde smo mi u toj priči?
Često se može čuti kako su vampiri originalna srpska izmišljotina. To baš i nije tako. Tačno je samo da je reč VAMPIR srpska i, gotovo izvesno, jedini srpski internacionalizam (termin usvojen u svim svetskim jezicima). Još 1734. godine ova reč uvrštena je u oksfordski rečnik engleskog jezika!
Zapravo, verovanja o mitskim bićima koja piju ljudsku krv postoje još od osvita civilizacije. Staroegipatska boginja Sekhement hranila se krvlju, kod starih Grka Lamija, u Vavilonu Lilita... Navodno su i drevni Kelti verovali u mitske krvopije. Stari Sloveni su, u pagansko doba, spaljivali svoje pokojnike, plašeći se da bi u protivnom ustajali iz mrtvih. Ovakva verovanja preživela su na brdovitom Balkanu i posle prihvatanja hrišćanstva. Dušanov zakonik (14. vek) pominje izričitu zabranu iskopavanja leševa i njihovo probadanje ili spaljivanje. Ipak, prvi pisani dokumenti koji se tiču vampirizma potiču iz 18. veka - reč je o izveštajima austrijskih vlasti o misterioznim događajima u centralnoj Srbiji.
Prvi poznati vampir je izvesni Petar Blagojević iz okoline Požarevca, a ne kultni rumunski knez Vlad Cepeš; Petar je umro 1725. godine, a dva meseca posle smrti meštani tog kraja neobjašnjivo su umirali (njih devetoro u nedelju dana!). Svi su pred smrt tvrdili da im se ukazao pokojni Petar, pa su uplašeni seljaci zatražili dozvolu od austrijskih vlasti da otvore Blagojevićev kovčeg. U prisustvu sveštenika to je i učinjeno, baš kao i ritual sa probadanjem (kada je navodno potekla sveža krv) i spaljivanjem tela. Sve to i stoji u izveštaju začuđenog kapetana Fromvalda poslatom pravo u Beč.
Legende o vampirima ostale su široko rasprostranjene u srpskom narodu sve do današnjih dana, a slično je i sa Rumunima, Vlasima i Hrvatima. Ali ova priča nije se zaustavila na granicama Balkana, naprotiv - svedoci smo da je omađijala publiku širom sveta, zahvaljujući Stokeru, Rajsovoj, Kopoli, Hercogu i mnogim drugim svetskim umetnicima... Pa eto, da se pozabavimo pitanjem u kojoj meri je vampirizam prisutan kao tema u domaćem filmskom stvaralaštvu?
Uprkos tome što je reč o tekovini naše tradicije, srpski umetnici se baš i nisu proslavili. Blago rečeno. Naši filmski autori kao da su bežali od ove, ruku na srce, jezive teme. Odmah da kažemo, prvi srpski vampiri na filmu osvanuli su tek 1973. godine, a sve do danas u Srbiji je snimljeno “vampirskih” filmova koliko staje na prste jedne ruke.
Moguće je da je jedan od razloga za ovu “vampirsku apstinenciju” u bivšoj Jugoslaviji činjenica da se tematski nikako nisu uklapali u optimističke vizije socijalističkog društva. Socijalno obojene priče, melodrame, komedije i partizanski filmovi dominirali su, razumljivo. Na horor, SF, antiutopijske i slične, mračne filmove nije se gledalo sa odobravanjem.
Insert iz filma "LEPTIRICA"
Prvi srpski horor, “Leptirica” (1973), televizijskog reditelja i akademskog slikara Đorđa Kadijevića je igrani film u kojem su debitovali srpski vampiri. Senzacionalan za to vreme, ovaj film (rađen u TV formatu) i danas važi za kultno ostvarenje ovog žanra, makar u regionalnim okvirima. Za današnje gledaoce možda i pomalo naivan, ipak je reč o filmu koji, u izvesnom smislu, predstavlja ugaoni kamen domaće kinematografije. I danas mnogi ne mogu da zaborave napetost i jezu koju su osetili kada su prvi put gledali Kadijevićev film. Ostao je zabeležen i slučaj da je gledalac iz Skoplja umro od straha gledajući “Leptiricu”.
Kadijević je vešto kreirao jezivu priču “pozajmljenu” iz proze Milovana Glišića, odnosno legende o vampiru Savi Savanoviću koji teroriše žitelje sela u blizini Bajine Bašte. Petar Božović je odličan u ulozi hrabrog mladića koji se suočava sa strahovima u famoznoj vodenici; U ulozi Radojke, uklete seoske lepotice, pojavila se Mira Nikolić, jedna od najlepših srpskih glumica i do današnjih dana... I sam spadam u grupu onih koje je “Leptirica” svojevremeno uplašila više nego bilo koji američki horor bombastičnog naslova.
Godine 1990. isti autor snima “Sveto mesto”, po motivima Gogoljeve proze - ovim filmom Kadijević se profiliše kao nesumnjivo najznačajniji autor horor filmova na našim prostorima. Jedne večeri, na udaljenom salašu mladi monasi zamole staru babu za prenoćište. Tokom noći, baba napadne jednog od mladića i on je, braneći se, zadavi. Tada se pokaže da je to zapravo prelepa devojka... Ubrzo, mladića poziva lokalni bogataš sa molbom da tri noći u crkvi čita molitve za pokoj duše njegovoj tek umrloj kćeri. Monah pristaje i, kada vidi pokojnicu, sa užasom shvata da je to devojka koju je prošle noći svojim rukama zadavio... U glavnim ulogama zasijali su Dragan Jovanović i Branka Pujić, današnji supružnici.
Insert iz filma "SVETO MESTO"
Strah i jezu Kadijević u oba pomenuta ostvarenja crpi iz folklora, tačnije, iz narodnih priča i legendi koje se usmeno prenose vekovima, širom Balkana. "Sveto mesto" bazirano je na ruskom klasiku fantastične književnosti ali je bliskost narodne baštine srpskog i ruskog naroda omogućila komotno prenošenje Gogoljeve priče 'Vij, Kralj duhova' (1835) u naše krajeve.
"Sveto mesto" je bolje razrađen i žanrovski uspešniji pokušaj stvaranja autentičnog srpskog filma strave; Kadijević je raspolagao nešto većim budžetom, bogatijom scenografijom, jakim glumačkim ansamblom, pa je finalni proizvod bio zaista upečatljiv, sa jezivim scenama koje su snimljene bez preterivanja ali sa uočljivim smislom za detalj i za rad sa glumcima: Branka Pujić naročito je jeziva u svojim demonijadama, istovremeno erotski privlačna i zlokobno strašna. Autentične lokacije (salaš, vlastelinski posed, pravoslavna crkva) vešto su odabrane i upotrebljene.
U jeku građanskog rata u bivšoj Jugoslaviji, Dragan Kresoja snimio je alegoričnu filmsku priču pod nazivom "Pun mesec nad Beogradom" (1993). Sugestivnim naslovom autor kao da poručuje gledaocu kako u srpskoj prestonici obitavaju i mistična, onostrana bića, čiji se tužni usudi u mnogome preklapaju sa sudbinama Beograđana u tom nesrećnom vremenu, među njima i glavnog junaka, mladića koji pokušava da izbegne ratnu mobilizaciju (Dragan Bjelogrlić).
Krijući se od vojne policije, mladić upoznaje simpatičnu gospođu koja mu nudi posao oko sređivanja njene bogate kućne biblioteke. Paralelno sa otkrivanjem fascinantnih književnih dela, mladi lektor spoznaje i da je okružen vampirima od kojih su neki stariji i od kosovskog boja... Kresojin film nalik je elegičnoj poemi sa izraženom alegorijom koja Beograđane ranih devedesetih predstavlja kao izgubljene duše, lišene životnih radosti i optimizma. Beogradski vampiri u Kresojinoj viziji nisu zlonamerni niti nasilni, ali zato ljudi - jesu. Upečatljive uloge ostvarili su Rade Marković i, naročito, Ružica Sokić.
Famozne krvopije pojavile su se u još jednom srpskom filmu ali samo u - naslovu! Da, reč je o banalnoj komediji Zorana Čalića iz 1989. godine, "Vampiri su među nama - Ćao inspektore 2".
Godinu dana ranije Nebojša Bakočević, tada apsolutni miljenik tinejdžerki širom SFRJ, navukao je crni plašt sa podignutom kragnom, zalizao kosu, "okrečio" lice i stavio veštačke očnjake, a sve to da bi očarao Anicu Dobru - u kultnom omnibusu "Kako je propao rokenrol"...
I posle svih tih godina i šačice filmova, ostaje pomalo gorak ukus u ustima - svetu smo podarili vampire, mitska bića kao stvorena za filmske horor priče, a u isto vreme neobjašnjivo smo izostali u kreiranju tih toliko popularnih, "vampirskih" filmova. Umesto nas, to mesto zauzeli su mnogobrojni američki i drugi filmski autori. Uzgred, podsetilo me sve to na slučaj sa ajvarom, Slovencima i brendiranjem... Liči to na nas.
***Pročitajte i ostale kolumne Mladena Nikolića.
Za jedne očaravajući, za druge jezivi, užasni - svima nama, vampiri predstavljaju neizostavna mitska stvorenja iz knjiga i filmova uz koje smo odrastali, rame uz rame sa likovima iz Andersenovih bajki, Diznijevih crtaća ili, recimo, Marvelovih stripova.
Bledi mrtvaci zakrvavljenih očiju i sa dugim očnjacima počeli su sa osvajanjem šire publike ulaskom u evropsku književnost, krajem 18. veka. Ozbiljniju popularnost postižu 1897. godine, objavljivanjem kultnog romana "Drakula" engleskog pisca Brema Stokera, mističnoj priči o rumunskom grofu - krvopiji koji se doseljava u viktorijanski London, u potrazi za svojom dragom. Opšte je poznato da je Stokera inspirisala legenda o rumunskom vitezu Vladu III Cepešu, surovom srednjevekovnom knezu Vlaške, za koga se verovalo u narodu da je - besmrtni vampir.
Četvrt veka po objavljivanju "Drakule", vampiri, predvođeni transilvanijskim fantomom, započeće trijumfalno osvajanje biskopskih sala širom sveta. Pomenimo samo nekolicinu antologijskih filmova, značajnih ne samo u popularnoj kulturi 20. veka već i u filmskoj istoriji.
"Nosferatu - simfonija užasa" (1922), nemi ekspresionistički film nemačkog sineaste Fridriha Murnaua, baziran na pomenutom Stokerovom bestseleru prvi je celovečernji "vampirski"film. Naslovna uloga Maksa Šreka impresionirala je tadašnju publiku širom Evrope. Murnauova "Simfonija užasa" dobila je 1979. godine više nego dostojan rimejk - "Nosferatu", art haus projekat Vernera Hercoga sa nezaboravnim Klausom Kinskim u ulozi najslavnijeg vampira. Mnogi ljubitelji žanra Hercogov film smatraju najupečatljivijim; osobena atmosfera, ni nalik onoj koju srećemo u holivudskim vampirskim pričama, fantastična muzika, izuzetna scenografija, vrhunska gluma - svakako je reč o delu koje zauzima visoko mesto u istoriji filmova strave.
Američka kinematografija debitovala je u vampirskoj filmskoj antologiji 1931. godine nemim hororom "Drakula", a Bela Lugoši je, sugestivno tumačeći transilvanijskog grofa, ostao upamćen kao najpoznatiji vampir u američkoj filmskoj istoriji. Tri decenije kasnije, britanski glumac Kristofer Li proslavio se kao grof Drakula u nizu pomalo banalnih filmova B produkcije. Interesantno, filmski svet čekao je punih 70 godina na pojavu prvog visokobudžetnog vampirskog spektakla - Kopolin "Drakula Brema Stokera" (1992), ekstravagantna melodrama sa zvezdama poput Gerija Oldmana, Entonija Hopkinsa i Vinone Rajder. Odlični “Intervju s vampirom” (1994) u režiji Nila Džordana pokazao je svetu sasvim drugačijeg Toma Kruza (u upečatljivoj ulozi vampira Lestata, junaka proze En Rajs). Pomenimo i Rodrigezovu ekscentričnu varijaciju na temu famoznih krvopija - "Od sumraka do svitanja" (1996), sjajan primer kreativnog “recikliranja” već pomalo izlizane matrice; uspeh ovog filma inicirao je čitav niz vampirskih franšiza (najpoznatije su "Blade" i "Underworld", a naposletku i ultrakomercijalna trilogija "Twilight Saga")... Dalje nabrajanje “vampirskih” filmova verovatno bi zauzelo čitav MONDO portal - a gde smo mi u toj priči?
Često se može čuti kako su vampiri originalna srpska izmišljotina. To baš i nije tako. Tačno je samo da je reč VAMPIR srpska i, gotovo izvesno, jedini srpski internacionalizam (termin usvojen u svim svetskim jezicima). Još 1734. godine ova reč uvrštena je u oksfordski rečnik engleskog jezika!
Zapravo, verovanja o mitskim bićima koja piju ljudsku krv postoje još od osvita civilizacije. Staroegipatska boginja Sekhement hranila se krvlju, kod starih Grka Lamija, u Vavilonu Lilita... Navodno su i drevni Kelti verovali u mitske krvopije. Stari Sloveni su, u pagansko doba, spaljivali svoje pokojnike, plašeći se da bi u protivnom ustajali iz mrtvih. Ovakva verovanja preživela su na brdovitom Balkanu i posle prihvatanja hrišćanstva. Dušanov zakonik (14. vek) pominje izričitu zabranu iskopavanja leševa i njihovo probadanje ili spaljivanje. Ipak, prvi pisani dokumenti koji se tiču vampirizma potiču iz 18. veka - reč je o izveštajima austrijskih vlasti o misterioznim događajima u centralnoj Srbiji.
Prvi poznati vampir je izvesni Petar Blagojević iz okoline Požarevca, a ne kultni rumunski knez Vlad Cepeš; Petar je umro 1725. godine, a dva meseca posle smrti meštani tog kraja neobjašnjivo su umirali (njih devetoro u nedelju dana!). Svi su pred smrt tvrdili da im se ukazao pokojni Petar, pa su uplašeni seljaci zatražili dozvolu od austrijskih vlasti da otvore Blagojevićev kovčeg. U prisustvu sveštenika to je i učinjeno, baš kao i ritual sa probadanjem (kada je navodno potekla sveža krv) i spaljivanjem tela. Sve to i stoji u izveštaju začuđenog kapetana Fromvalda poslatom pravo u Beč.
Legende o vampirima ostale su široko rasprostranjene u srpskom narodu sve do današnjih dana, a slično je i sa Rumunima, Vlasima i Hrvatima. Ali ova priča nije se zaustavila na granicama Balkana, naprotiv - svedoci smo da je omađijala publiku širom sveta, zahvaljujući Stokeru, Rajsovoj, Kopoli, Hercogu i mnogim drugim svetskim umetnicima... Pa eto, da se pozabavimo pitanjem u kojoj meri je vampirizam prisutan kao tema u domaćem filmskom stvaralaštvu?
Uprkos tome što je reč o tekovini naše tradicije, srpski umetnici se baš i nisu proslavili. Blago rečeno. Naši filmski autori kao da su bežali od ove, ruku na srce, jezive teme. Odmah da kažemo, prvi srpski vampiri na filmu osvanuli su tek 1973. godine, a sve do danas u Srbiji je snimljeno “vampirskih” filmova koliko staje na prste jedne ruke.
Moguće je da je jedan od razloga za ovu “vampirsku apstinenciju” u bivšoj Jugoslaviji činjenica da se tematski nikako nisu uklapali u optimističke vizije socijalističkog društva. Socijalno obojene priče, melodrame, komedije i partizanski filmovi dominirali su, razumljivo. Na horor, SF, antiutopijske i slične, mračne filmove nije se gledalo sa odobravanjem.
Insert iz filma "LEPTIRICA"
Prvi srpski horor, “Leptirica” (1973), televizijskog reditelja i akademskog slikara Đorđa Kadijevića je igrani film u kojem su debitovali srpski vampiri. Senzacionalan za to vreme, ovaj film (rađen u TV formatu) i danas važi za kultno ostvarenje ovog žanra, makar u regionalnim okvirima. Za današnje gledaoce možda i pomalo naivan, ipak je reč o filmu koji, u izvesnom smislu, predstavlja ugaoni kamen domaće kinematografije. I danas mnogi ne mogu da zaborave napetost i jezu koju su osetili kada su prvi put gledali Kadijevićev film. Ostao je zabeležen i slučaj da je gledalac iz Skoplja umro od straha gledajući “Leptiricu”.
Kadijević je vešto kreirao jezivu priču “pozajmljenu” iz proze Milovana Glišića, odnosno legende o vampiru Savi Savanoviću koji teroriše žitelje sela u blizini Bajine Bašte. Petar Božović je odličan u ulozi hrabrog mladića koji se suočava sa strahovima u famoznoj vodenici; U ulozi Radojke, uklete seoske lepotice, pojavila se Mira Nikolić, jedna od najlepših srpskih glumica i do današnjih dana... I sam spadam u grupu onih koje je “Leptirica” svojevremeno uplašila više nego bilo koji američki horor bombastičnog naslova.
Godine 1990. isti autor snima “Sveto mesto”, po motivima Gogoljeve proze - ovim filmom Kadijević se profiliše kao nesumnjivo najznačajniji autor horor filmova na našim prostorima. Jedne večeri, na udaljenom salašu mladi monasi zamole staru babu za prenoćište. Tokom noći, baba napadne jednog od mladića i on je, braneći se, zadavi. Tada se pokaže da je to zapravo prelepa devojka... Ubrzo, mladića poziva lokalni bogataš sa molbom da tri noći u crkvi čita molitve za pokoj duše njegovoj tek umrloj kćeri. Monah pristaje i, kada vidi pokojnicu, sa užasom shvata da je to devojka koju je prošle noći svojim rukama zadavio... U glavnim ulogama zasijali su Dragan Jovanović i Branka Pujić, današnji supružnici.
Insert iz filma "SVETO MESTO"
Strah i jezu Kadijević u oba pomenuta ostvarenja crpi iz folklora, tačnije, iz narodnih priča i legendi koje se usmeno prenose vekovima, širom Balkana. "Sveto mesto" bazirano je na ruskom klasiku fantastične književnosti ali je bliskost narodne baštine srpskog i ruskog naroda omogućila komotno prenošenje Gogoljeve priče 'Vij, Kralj duhova' (1835) u naše krajeve.
"Sveto mesto" je bolje razrađen i žanrovski uspešniji pokušaj stvaranja autentičnog srpskog filma strave; Kadijević je raspolagao nešto većim budžetom, bogatijom scenografijom, jakim glumačkim ansamblom, pa je finalni proizvod bio zaista upečatljiv, sa jezivim scenama koje su snimljene bez preterivanja ali sa uočljivim smislom za detalj i za rad sa glumcima: Branka Pujić naročito je jeziva u svojim demonijadama, istovremeno erotski privlačna i zlokobno strašna. Autentične lokacije (salaš, vlastelinski posed, pravoslavna crkva) vešto su odabrane i upotrebljene.
U jeku građanskog rata u bivšoj Jugoslaviji, Dragan Kresoja snimio je alegoričnu filmsku priču pod nazivom "Pun mesec nad Beogradom" (1993). Sugestivnim naslovom autor kao da poručuje gledaocu kako u srpskoj prestonici obitavaju i mistična, onostrana bića, čiji se tužni usudi u mnogome preklapaju sa sudbinama Beograđana u tom nesrećnom vremenu, među njima i glavnog junaka, mladića koji pokušava da izbegne ratnu mobilizaciju (Dragan Bjelogrlić).
Krijući se od vojne policije, mladić upoznaje simpatičnu gospođu koja mu nudi posao oko sređivanja njene bogate kućne biblioteke. Paralelno sa otkrivanjem fascinantnih književnih dela, mladi lektor spoznaje i da je okružen vampirima od kojih su neki stariji i od kosovskog boja... Kresojin film nalik je elegičnoj poemi sa izraženom alegorijom koja Beograđane ranih devedesetih predstavlja kao izgubljene duše, lišene životnih radosti i optimizma. Beogradski vampiri u Kresojinoj viziji nisu zlonamerni niti nasilni, ali zato ljudi - jesu. Upečatljive uloge ostvarili su Rade Marković i, naročito, Ružica Sokić.
Famozne krvopije pojavile su se u još jednom srpskom filmu ali samo u - naslovu! Da, reč je o banalnoj komediji Zorana Čalića iz 1989. godine, "Vampiri su među nama - Ćao inspektore 2".
Godinu dana ranije Nebojša Bakočević, tada apsolutni miljenik tinejdžerki širom SFRJ, navukao je crni plašt sa podignutom kragnom, zalizao kosu, "okrečio" lice i stavio veštačke očnjake, a sve to da bi očarao Anicu Dobru - u kultnom omnibusu "Kako je propao rokenrol"...
I posle svih tih godina i šačice filmova, ostaje pomalo gorak ukus u ustima - svetu smo podarili vampire, mitska bića kao stvorena za filmske horor priče, a u isto vreme neobjašnjivo smo izostali u kreiranju tih toliko popularnih, "vampirskih" filmova. Umesto nas, to mesto zauzeli su mnogobrojni američki i drugi filmski autori. Uzgred, podsetilo me sve to na slučaj sa ajvarom, Slovencima i brendiranjem... Liči to na nas.
***Pročitajte i ostale kolumne Mladena Nikolića.
