Gledao sam ga pre neko veče u "Ženi s krajolikom", malom bosanskom filmu snimljenom pre tačno 40 godina. A glumio je, jednako uverljivo i snažno, u gomili tih naših starih filmova. Bio je omiljeni glumački izbor reditelja Vatroslava Mimice, Živojina Pavlovića i Karolja Vičeka - svojom uverljivošću, svedenim manirima i živopisnom fizionomijom savršeno se uklapao sa njihovim autorskim konceptom kojeg odlikuje naturalizam i odsustvo bilo kakvog ulepšavanja stvarnosti; uz Pavla Vuisića, Borisa Dvornika, Berta Sotlara bio je nezaobilazni epizodista u ratnim epopejama poput "Sutjeske" i "Bitke na Neretvi", tumačeći tragične likove koji plene svojom prkosnom naravi i nepokolebljivošću.
Nesumnjivo jedno od najposebnijih lica domaće kinematografije, upadljivih veđa, visokog čela i prodornog pogleda. Da, bili su tu i nezaobilazni brkovi, gusti i dugački, takve je imao još samo Ljuba Ćipranić (kolumna o Ljubi Ćipraniću).
Stojan Stole Aranđelović rođen je u Beogradu 1930. godine. Studirao je glumu na pozorišnoj Akademiji, gde je i diplomirao 1953. Još kao student, dobio je svoju prvu filmsku ulogu - imao je samo 20 godina kada je obukao oficirsku uniformu i zaigrao u kratkom igranom filmu "Crveni cvet".
Nedugo zatim, mladi beogradski glumac dobija i stalni angažman u tek osnovanom Jugoslovenskom dramskom pozorištu. Stojan se, međutim, neće duže zadržati u ansamblu ovog teatra - posle dve sezone napušta JDP i postaje slobodan umetnik. Naime, te 1954. godine Aranđelović glumi u svom prvom celovečernjem filmu, "Devojka i hrast" i od tada je u njegovoj karijeri gluma ispred kamera potpuno potisnula pozorišnu scenu.
Od filmova iz rane faze njegovog rada valja istaći Bulajićev "Vlak bez voznog reda", "Kotu 905" i naročito Pavlovićevu dramu "Kapi, vode, ratnici", u kojem je Aranđelović sa mnogo uspeha odigrao svoju prvu glavnu ulogu. Njegova pojava na velikom platnu je robusna, energična, što bi se reklo, karakterna; ostavljajući snažan utisak svojim mrkim veđama, prodornim pogledom i naglašenom visinom i korpulencijom, Stole je arhetipski južnoslovenski lik, a u isto vreme poseban, karakterističan po nesvakidašnjem promuklom glasu ali i očinski blagom osmehu koji se, doduše, retko mogao videti.
"ČOVEK NIJE TICA" - INSERT
Uloga metalskog radnika u, za to vreme, nesvakidašnjem ostvarenju "Čovek nije tica" (1965) sjajnog Dušana Makavejeva sigurno je predstavljala izazov za ovog glumca - reč je o prekom fizikalcu sklonom kavgi i alkoholu, čoveku sa margina koji zlostavlja mladu suprugu (Eva Ras) i, temeljno frustriran, praktično živi od danas do sutra, ili bolje reći, od livnice do kafane. Snažna interpretacija dostojna jednog ovako značajnog filma, ne samo po svojoj subverzivnosti i modernom filmskom izrazu (na tragu francuskog novog talasa) već i po izvanrednim ulogama Aranđelovićevih mlađanih kolega, Milene Dravić i Borisa Dvornika.
Aranđelovićeva živopisna pojava, mrki izraz lica i "riđobradost" zapala je za oko nemačkim filmadžijama koji su, sredinom šezdesetih, snimali famozne "crvene" vesterne u bivšoj Jugoslaviji; Za razliku od filmova domaćih autora, Stole je Nemcima bio očigledan "pik" za uloge antagonista, a u ovom slučaju to su bili kauboji, ne Indijanci.
U vrletima Hercegovine, 1964. godine, snimljen je nastavak famoznog "Vinetua", pod nazivom "Crveni džentlmen" u kojem je Aranđelović upečatljivo dočarao mrskog plaćenika Cezara. Sledeće godine igrao je, razume se, bandita u poznatijem zapadnonemačkom kaubojcu "Knez petroleja" Haralda Filipa sa Stjuartom Grendžerom i Pjerom Brisom u ulozi legendarnog indijanskog poglavice iz pera Karla Maja. Stoleta kao mrskog kauboja i razbojnika nisu mogli da zaobiđu ni "špageti" vesterni iz susedne Italije, naprotiv - glumio je u "Baladi o revolverašu" (1967), u kojem je glavnu ulogu odigrao legendarni Gidra Bojanić (kolumna o Gidri Bojaniću).
Uporedo sa ovim egzotičnim koprodukcijskim angažmanima, Aranđelović je neumorno snimao i domaće filmske priče; u vrhunskim dramama "Povratak", "San", "Biće skoro propast sveta", ostvario je zapažene epizodne uloge. Povrh svega, snimao je i za televiziju, a jedan takav serijal doveo ga je u žižu javnosti, uprkos tome što nije igrao vodeću ulogu - reč je o zabavnoj seriji o životu u JNA pod nazivom "Kad sam bio vojnik“, snimanu u periodu 1967-69. Uloga vodnika Desimira, prostodušnog ali simpatičnog podoficira koji se neretko prema svojim vojnicima postavlja i očinski, sa mnogo razumevanja, bila je i ostala možda i najomiljenija Stojanova uloga među TV gledaocima.
"BITKA NA NERETVI" - INSERT
Ako je vodnik Desimir bio daleko najpopularnija televizijska uloga Stoleta Aranđelovića, u najuži izbor za najpoznatiju filmsku rolu bez sumnje spada legendarni Šumadinac, partizan bez nogu u ratnom filmu "Bitka na Neretvi" Veljka Bulajića.
Usred te impresivne galerije glumačkih asova sa svih meridijana koja je obukla sve moguće uniforme u Bulajićevom spektaklu (Jul Briner partizansku, Orson Vels četničku, Kurt Jirgens nemačku, Franko Nero italijansku...), Aranđelović je uspeo da ostvari jednu od najživopisnijih, nezaboravnih uloga - u famoznoj sceni "Šumadinac, pesma!" Stole je neponovljiv i teško da je bilo gledaoca koji ovu (uprkos patetici ili možda baš zbog nje?) scenu nije odgledao sa onim prepoznatljivim slovenskim osećajem prkosa (kolumna o partizanskim filmovima, "gibanica vesternima").
Sličnu scenu, još teatralniju, Stole je imao nekoliko godina kasnije u "Sutjesci" (1973) Stipe Delića; pamtimo ga kao popa Vladu Zečevića, partizanskog veterana koji je na svojoj kapi nosio dva suprotstavljena simbola - crvenu petokraku i iznad nje hrišćanski krst. Mnogo kasnije, nešto nalik ovome video sam u Kjubrikovom remek-delu "Full Metal Jacket" gde glavni junak, američki marinac na svom šlemu ima prikačen bedž sa znakom "Peace" (Mir) i odmah pored natpis "Born to kill" (Rođen da ubije).
"SUTJESKA" - INSERT
Interesantno je da je mnogim (starijim) filmofilima Stojan Aranđelović ostao u upečatljivom sećanju kao - šumar. Naime, zelenu uniformu i karabin nosio je u tri filma: "Klakson", "Žena s krajolikom" i "Trofej".
U "Klaksonu" (1965), hermetičnoj psihološkoj drami o grupi urbanih ljudi koja napušta grad i odlazi u planinu sa namerom da se bolje upoznaju i zbliže, Stole je tumačio lugara, glumeći pored izvanrednih Bekima Fehmiua, Milene Dravić i Dušana Janićijevića.
"Žena s krajolikom" (1975), jedini film rano preminulog sarajevskog autora Ivice Matića, pružio je priliku ovom glumcu da ostvari nezaboravnu interpretaciju, što je Aranđelović i učinio. Priča je smeštena u ruralnu Bosnu, u njenom je središtu sukob individue nesvakidašnjeg senzibiliteta i njegovog okruženja, svedenog na bavljenje elementarnim životnim interesima. Samouki slikar-naivac zaokupljen je svojim hobijem i umetničkim zanosom, a meštani ubogog planinskog sela ne gledaju blagonaklono na njegovo zbližavanje sa udatom meštankom, naprotiv; kao posledica primitivizma i provincijskih skrupula, rezultat je besprizorna represija prema pojedincu koji se usudio da živi i stvara na neki drugačiji način.
U oštroj socijalnoj drami "Trofej" (1979) vojvođanskog sineaste Karolja Vičeka Aranđelović je dosegao možda i vrhunac svog glumačkog izraza. Tumačeći dramski složenu ulogu čestitog i principijelnog lovočuvara koji biva izabran da vodi novoformiranu komisiju za ispitivanje porekla imovine (što je bilo aktuelno krajem sedamdesetih, kao neuspeo pokušaj da se reaguje na sve češću pojavu zloupotreba na svim nivoima), Aranđelović je, u neku ruku, "poneo" čitav film svojom jednostavnom, svedenom, a u isti mah savršeno uverljivom glumačkom igrom. Lično, kada pomislim na Stoleta, najsnažnija asocijacija mi je upravo uloga u pomenutom "Trofeju".
Aranđelović se pojavljivao i kao epizodista na malim ekranima, pa se stariji gledaoci sigurno sa puno topline sećaju njegovog Radovana iz "Babinog unučeta" ili policajca Ise u "Povratku otpisanih". Naravno, Stole je ostao više nego zapažen i u humorističkoj seriji "Vojnici", gde je, u neku ruku, nadogradio lik vodnika (a zatim zastavnika) Desimira iz pomenutog serijala "Kad sam bio vojnik".
Stole Aranđelović u Otpisanima - INSERT
Najširi auditorijum se, na pomen Stoleta Aranđelovića, sigurno seti uloge carinika Blagote, jednog od brojnih prijatelja legendarnog automehaničara Živote u TV seriji "Priče iz radionice", odnosno filmu Zdravka Šotre "Šesta brzina" (1981).
Zanimljivo, ovo je bilo jedno od ređih pojavljivanja pred kamerama u kojima ovaj glumac nije imao brkove (ni bradu). Nasuprot ovome, uloga carinika bila je samo još jedna u nizu koje je Stole odigrao obučen u zelenu uniformu.
Tokom osamdesetih, nastavio se niz Aranđelovićevih karakterističnih glumačkih ostvarenja, uglavnom po tegobnim životnim pričama ili čak tragičnim sudbinama. U prvu grupu pre svega spadaju role u filmovima Žike Pavlovića "Zadah tela" i "Na putu za Katangu"; primer tragičnog junaka je lik popa Gradislava u epskoj drami Vatroslava Mimice "Banović Strahinja". Pomenimo i uloge u filmovima "Kraj rata", "Seobe" i "Vreme čuda".
Stole se pojavio i u ulozi seoskog iscelitelja, u malo poznatoj američkoj-jugoslovenskoj koprodukciji "Tamna strana sunca" (The Dark Side of the Sun, 1988) - filmu Božidara Nikolića:
"TAMNA STRANA SUNCA" - INSERT
Ovaj film bi, sasvim izvesno, bio potpuno zaboravljen da u njemu nije debitovao pred filmskim kamerama niko drugi do - Bred Pit. U toj svojoj prvoj ulozi Pit je igrao zgodnog momka koji pati od retke, egzotične boljke zbog koje se njegova porodica seljaka po celoj Evropi, u potrazi za lekom. Poslednja nada im je upravo Stole Aranđelović kao lokalni vidar za koga se veruje da ima moć da izleči i najteže slučajeve…
Tokom devedesetih godina publika je mogla da ga vidi u drami "Noć u kući moje majke". Poslednji put Aranđelović je stao ispred kamere da bi odigrao minijaturu, još jednu u ogromnom nizu, u komediji "Tri karte za Holivud" (1993). Iste godine je i umro.
Iako je tokom čitave karijere ostao nekako po strani kada je reč o krugu epizodista koji su bili popularni i sveprisutni, Stole je glumio u više od 60 igranih filmova u rasponu od 38 godina. Jedan od naših najsjajnijih glumaca iz "drugog ešalona" 1984. godine je dobio nagradu "Slavica" za sveukupan doprinos jugoslovenskoj filmskoj umetnosti.
Aranđelović je živeo kao samac u svom stanu na Novom Beogradu, nenametljivo i skromno. Bio je ranoranilac (atipično za umetnike?), jednom je rekao kako ga niko ne može zateći u stanu izjutra, posle 6 sati. Vodio je miran život, voleo da igra šah, govorio je da mu je "šahovska garnitura najbolji prijatelj".
Ovde ću se, za trenutak, poslužiti šahovskom terminologijom - Stole Aranđelović bio je neosporni velemajstor glumačke igre. Običnim, prostim jezikom, bio je ljudina.
--------------------------------------------------------
SVE KOLUMNE MLADENA NIKOLIĆA
