U vremenu kada je homoseksualnost bila i društveno i zakonski neprihvatljiva, jugoslovenski film je postepeno počeo da uvodi teme koje su se razlikovale od tadašnjih ustaljenih normi. Počev od diskretnih nagoveštaja tokom pedesetih godina, preko smelih i kontroverznih ostvarenja Crnog talasa, pa sve do savremenih filmova koji su postali glas borbe za LGBT prava – domaća filmska scena prošla je kroz složen i dugotrajan razvoj.
Rani tragovi
Jedan od prvih filmova u kojem se mogu naslutiti homoseksualne teme bio je "Pukotina raja" iz 1959. godine, u režiji Vladimira Pogačića. Iako se ne bavi otvoreno gej tematikom, film prikazuje snažnu emocionalnu bliskost između dve ženske junakinje, što je u tom periodu predstavljalo suptilan odmak od tada dominantnih, tradicionalnih priča.
Već 1961. godine na sceni se pojavljuje komedija "Zajednički stan" reditelja Marijana Vajde. U jednoj od scena, dvojica muškaraca dele isti krevet – tada shvaćeno kao čisto komična situacija. Međutim, iz današnje perspektive, ta scena se može posmatrati kao jedan od prvih, iako ne direktnih, pokušaja da se u film uvedu drugačiji identiteti i odnosi.
Crni talas: Umesto ćutanja – provokacija i otpor
Tokom šezdesetih i sedamdesetih godina pojavljuje se Crni talas – filmski pravac koji je otvoreno kritikovao tadašnje društvo i politički poredak. U tom kontekstu, LGBT teme su počele češće da se pojavljuju na filmu, iako su takva ostvarenja neretko nailazila na cenzuru i osude.
Posebno se izdvajaju filmovi scenarista Gordana Mihića i Ljubiše Kozomare, kao što je "Vrane", kao i ostvarenja Živojina Pavlovića ("Buđenje pacova") i Milana Jelića ("Bubašinter").
Kultni značaj ima i film Dušana Makavejeva "WR: Misterije organizma", koji uključuje dijalog sa poznatim transvestitom Džeki Kartisom. Još kontroverzniji bio je Plastični Isus Lazara Stojanovića, koji je izazvao takvu buru da je reditelj zbog njega završio u zatvoru.
Film koji je slomio režimski prag tolerancije
Film "Plastični Isus" je nastao kao završni rad na Fakultetu dramskih umetnosti u Beogradu i predstavljao je kombinaciju igranih i dokumentarnih scena, korišćenjem kolažne forme kako bi se ispričala priča o mladom disidentu koji dovodi u pitanje tadašnje društvene, političke i verske norme u Jugoslaviji.
Posebno kontroverzne bile su arhivske snimke Josipa Broza Tita, koje su ubačene u kontekst koji nije veličao njegov lik, kao i eksplicitna scena se*sualnog odnosa u kojoj učestvuje glumica koja tumači Isusovu devojku. Ove umetničke slobode vlasti su doživele kao bogohuljenje, napad na socijalistički poredak i narodni moral.
Pre nego što je film ikada prikazan javnosti, državni organi ga zabranjuju, a Stojanović biva uhapšen i osuđen na tri godine zatvora zbog "neprijateljske propagande“. Film je ostao zabranjen više od dve decenije, sve do 1990-ih, kada je konačno prikazan. Danas se smatra jednim od najvažnijih disidentskih ostvarenja u istoriji jugoslovenskog filma.
Osamdesete i devedesete
U osamdesetim godinama LGBT tematika u domaćem filmu dobija dublje i raznovrsnije značenje. Filmovi poput "Dečko koji obećava" Miše Radivojevića i "Lepota poroka" Živka Nikolića donose složenije prikaze seksualnosti i identiteta.
Čak i u okviru popularnih komedija tog vremena, poput "Tesna koža 2" i "Idi mi, dođi mi", mogu se primetiti dvosmislene situacije koje, iako plasirane kroz humor, ostavljaju prostor za drugačija tumačenja i ukazuju na prisustvo različitih identiteta ispod površine smeha.
Zakonski okvir: Od zabrane do slobode
Posle Drugog svetskog rata, homoseksualnost je u SFRJ bila kažnjiva, posebno među muškarcima. Prve dekriminalizacije stižu 1977. u Hrvatskoj, Sloveniji, Crnoj Gori i Vojvodini. Srbija ukida zabranu tek 1994, a BiH 1998.
Simbol otpora: "Marble Ass"
Film "Marble Ass" (1995) Želimira Žilnika, sa trans glumicom Merlinkom, prikazuje život trans osoba u društvu koje ih odbacuje. Postao je snažan glas LGBT borbe u regionu.
Merlinka je ubijen 2003. godine. U njegovu čast, 2009. godine pokrenut je festival kvir filma "Merlinka", koji danas predstavlja centralno mesto okupljanja i afirmacije queer umetnosti u regionu.
Filmovi sa gej motivima ili aluzijama:
- "Dečko koji obećava“ – Kultni novotalasni film sadrži suptilne aluzije na homoseksualnost, i mušku i žensku, kao i druge tada tabu teme, uključujući seksualnu vezu između zeta i tašte.
- "Čovek sa četiri noge“ – Bata Stojković tumači fotoreportera koji izgovara čuvenu repliku: „Ne vredi ti, seko, da se nameštaš, mene žene ne interesuju. Ja sam nastran.“
- "Nije lako sa muškarcima“ – U jednoj sceni, tinejdžerka slučajno otkriva da je muškarac u kog je zaljubljena u intimnom odnosu sa drugim muškarcem (Feđa Stojanović).
- "Kako je propao rokenrol“ – Otkriva se da lascivne poruke nisu namenjene ženi, već Đuri, a da ih šalje Boban – gej komšija i intelektualac.
Bonus video:
(Kurir.rs/Mondo)