Pazite se Sloveni, danas je dan pismenosti

 Za ovaj crkveni praznik ne vezuju se neki posebni narodni običaji, ali je od neprocenjivog kulturnog i civilizacijskog značaja za Srbe i Slovene uopšte.

Tropar: (glas 4): Jako apostolom jedinopravniji i slovenskih stran učiteljije, Kirile i Metodije bogomudriji, vladiku vsjeh molite, vsja jaziki slovenskaja utverditi v pravoslaviji i jedinomisliji, umoriti mir i spasti duši našja.

Dan Ćirila i Metodija, odnosno samo Ćirilovo ime neposredno se povezuje za ćirilicu. Ali, nasuprot široko uvreženom mišljenju, ovaj vizantijski miisionar nije osmislio ćirilicu, već njenu slovensku prethodnicu – glagoljicu.

Sama ćirilica je delo nekog od naslednika, a kao "osumnjičeni" se pominju Ćirilovi učenici sveti Kliment i Naum Ohridski, i Metodijev učenik Konstantin Preslavski,iz istoimenih čuvenih škola tadašnje Bugarske.

Ko god bio tvorac novog pisma, ono je sa severa, iz Panonije, i sa juga, s Ohrida, stiglo i u Srbiju. Istovremeno, mnogi Srbi, a najpre vladari i vlastela, poverovali su u Hrista i primili hrišćansku veru, i tadašnji događaji se smatraju krštenjem Srbije i početkom njene pismenosti.

Prve sačuvane knjige na srpskoj redakciji staroslovenskogg jezika su Miroslavljevo jevanđelje, sa kraja 12. veka i, prema najnovijim istraživanjima, još starije (početak 11. veka), Marijino jevanđelje, koje se čuva u Moskvi.

Među izloženim originalnim rukopisima posebno mesto ima Beogradski parimejnik, s početka 13. veka, inače najstarija knjiga u rukom pisanom fondu Narodne biblioteke Srbije, Ivićevo četvorojevanđelje iz 1570, prizrenski prepis Dušanovog zakonika, nastao u prvoj četvrtini 16. veka, kao i arhijerejski činovnik iz 1688. godine.

Od štampanih knjiga, cetinjski Oktoih je prvo izdanje na srpskoslovenskom jeziku, napravljeno 1494. godine. Prvi srpski bukvar štampan je u mileševskoj štampariji krajem 16. veka, a prvi rečnik 1818. objavio je Vuk Karadžić.

MISIJA SVETACA

Sveti Ćirilo (rođen kao Konstantin u julu 826. godine, umro 14. februara 869. u Rimu) i Metodije (rođen kao Mihail između 816. i 820., umro 6. aprila 885. godine), obojica su rođena u Solunu. Poznati su i kao Sveta braća i slovenski apostoli.

Rođeni od oca Lava, visokog vizantijskog vojni zapovednika (drungar), najraniju mladost proveli su u Solunu koji je u to vreme posve okružen lokalnim Slovenima, gde su savladali jezik i upoznali se a običaijima. Metodije postaje upravnik jedne arhontije u istočnoj Makedoniji, dok je Ćirilo, odgojen na carskom dvoru, nakon završenih filozofskih i teoloških studija postavljen za bibliotekara Hagije Sofije (Crkve Presvete mudrosti) u Carigradu i učitelja filozofije na carigradskoj visokoj školi.

Godine 851. Ćirilo je član vizantijskog poslanstva arapskom kalifu u Samari, a 856. u doba političkih i crkvenih trzavica Metodije napušta svoj položaj arhonta i povlači se u manastir na Olimpu u Maloj Aziji. Malo kasnije za njim dolazi i Ćirilo.

Po nalogu vizantijskog cara Mihaila III, 860. oba brata odlaze kao misionari među tursko-tatarske Hazare u južnoj Rusiji. Pohod propada, jer se Hazari između hrišćanstva, islama i judaizma odlučuju za ovo poslednje.

Druga misija je bila uspešnija, kada 862. poslanstvo od nemačkog cara Ludviga ugroženog moravskog kneza Rastislava traži od cara Mihaila episkopa i sveštenike koji će propovedati na slovenskom jeziku hrišćansku veru. Vizantija šalje Ćirila i Metodija, koji su se za pohod ozbiljno pripremili. Ćirilo je sastavio prvo slovensko pismo (glagoljicu) a braća su na jezik solunskih Svena preveli najnužnije crkvene knjige. Na taj su način stvoren je prvi slovenski književni jezik i postavljeni temelji slovenskoj književnosti.

Franački biskupi se bune i posle trogodišnjeg rada braća moraju u Rim da pred papom obaraju "trojezičnu teoriju" da se verski obredi mogu vršiti samo na hebrejskom, grčkom i latinskom.

U Rimu se Ćirilo razboleo i uskoro umire, a sahranjen je u crkvi sv. Klementa, gde je i danas sačuvan njegov grob.

Papa Hadrijan je odobrio slovensku službu, a Metodija je poslao 869. panonskom knezu Kocelju, čak ga prilikom njegovog drugog boravka u Rimu posvetio za panonskog arhiepiskopa. Time je zapadni Ilirik trebao da bude izdvojen iz jurisdikcije salcburškog nadbiskupa i podvrgnut direktno Rimu.

Potom u Moravskoj, gde je Rastislava zbacio sinovac Slavopuk) Metodija utamniče kao jeretika. Papa ga oslobađa ali je slovenska liturgija zabranjena. Zbog daljeg širenja slovenskog bogosluženja po Moravskoj, Metodije ponovo mora 879. pred papu. Papa Jovan VIII, potvrdio je slovensko bogosluženje bulom Marljivost tvoja (Industriae tuae) iz 880. godine. Isto je učinio i 882. carigradski patrijarh Fotije.

Metodije prevodi u Moravskoj na slovenski jezik Bibliju. Nakon njegove smrti u Moravskoj je zabranjena slovenska liturgija, a knez Svatopluk je prognao njegove učenike. Neki od njih prodani su u ropstvo, a neki su se uspeli skloniti u Bugarsku, Makedoniju, Rašku i primorska Hrvatska gde su nastavili svoj rad.

Prevodom liturgijskih i biblijskih knjiga udarili su Ćirilo i Metodije temelje slovenskoj pismenosti.

O GLAGOLJICI

Glagoljica je slovensko pismo koje je naziv dobilo od reči glagoljati, što znači govoriti.

Istraživač porekla azbuka, Isak Tejlor, 1880. je izneo mišljenje da je glagoljica sačinjena prema grčkom brzopisu iz 9. veka. On je smatrao da su se Sloveni još prije Ćirila i Metodija služili grčkim pismenima, kombinujući ih po 2 do 3 kada je trebalo predstaviti neki naročiti zvuk koji nije poznavala grčka azbuka. Sveti Ćirilo je stilizovao celu azbuku.

Glagoljica se upotrebljavala u najstarijim i možda najljepšim po čistoti jezika staroslovenskim spomenicima, kako onim za koje je nesumnjivo da su se upotrebljavali u Moravskoj i Češkoj (Kijevski listovi, Praški odlomci), tako i u onim za koje je verovatno da su u svojim prepisima došli iz Makedonije ili okolnih slovenskih zemalja: u Zografskom jevanđelju, Marijinom jevanđelju, Asemanijevom jevanđelju, Kločevom glagoljašu i sl.

Glagoljica je iz Panonije prešla u zapadni deo Balkanskog poluostrva, naročito među stanovništvo u Hrvatskoj, Dalmaciji i drugim oblastima. Glagoljica je dopirala i do Rusije (isp. glagoljske natpise na zidovima saborne crkve u Novgorodu, ostatke od glagoljice u ruskom zapisu popa Upira).

Od početka 10. veka, staroslovenska azbuka ćirilica počela je da potiskuje glagoljicu u Bugarskoj, Rusiji i Srbiji, tako da je od kraja 11. veka glagoljica ostala u stalnoj upotrebi samo kod katolika primoraca u severnoj Dalmaciji i u Hrvatskoj na severu do vodomeđe Kupe, na kvarnerskom ostrvlju i u Istri (v. Glagoljsko bogosluženje).

Tu se glagoljica sačuvala u nejednakoj upotrebi sve do četrdesetih godina 19. veka. Prema toj upotrebi, razlikujemo staroslovensku ili bugarsku (oblu) glagoljicu i hrvatsku (uglastu) glagoljicu.

I, KONAČNO... O ĆIRILICI

Iako je Srbi smatraju "svojom", ćirilica je zapravo poreklom bugarska. Nastala je u vreme Simeona I, "cara Bugara i Grka" (925.), kome je bila potčinjena Srbija a Vizantija morala da plaća danak.

Taj prvi oblik ćirilice nastao je na osnovama grčkog uncijala (pisanje samo "velikim slovima"). Reči nisu međusobno odvajane, a razmak iz među redova je veliki, veći od visine reda. Prvo ćirilično i glavno knjižno pismo je ustav ili ustavno pismo, dvolinijskim tipom pisama za bogoslužbene knjige, i koristilo se od IX do XVIII veka, menjajući oblik od kvadratnog ka uzanom, uspravnom. U Miroslavljevom jevanđelju, na primer, nailazi se na oba oblika.

Od XIV veka javlja se i poluustavno pismo, u kome neka slova "probijaju" dvolinijski sistem, pa prerasta u "brže", kancelarijsko pismo. Koje ima bitno drugačiji oblik pojedinih slova.

Tako istorijski dolazimo i do brzopisa ili skoropisa, nastalog upotrebom trolinijskih ili četvorolinijskih slova, korišćenog za beleške i prepiske a vrlo retko za pisanje knjiga.

Iz brzopisa razvija se, krajem XVII i počekom XVIII veka građanska ćirilica, pisma minuskule ("malih alova") i građanski kurziv (udesno nagnuta slova, "italik"), stiglog iz ruske ćirilice reformisane prema latinici pod Petrom Velikim.

U priručniku za pisanje velikog kaligrafa, Zaharija Orfelina, izdatom 1759. godine još postoji srpski  brzopis, ali ga u sledećem, izdatom nakon 17 godina, više nema.