Ispričati istoriju Fudbalskog kluba Partizan nije isto što i pričati samo o događajima od 4. oktobra 1945. i kasnije. Jer, ljudi su ti koji su stvorili Partizan i učinili ga velikim, a njihove životne priče počele su i pre nego što je Jugoslavija bila uvučena u novi krvavi rat.
Zato u 4. tekstu MONDO specijala '125 godina fudbala u Srbiji', istoriju FK Partizan pričamo na drugačiji način - kroz živote Partizanovih velikana koji su fudbalom počeli da se bave još u predratnoj Kraljevini Jugoslaviji.
Upoznali smo se do sada sa fudbalom u Srbiji za vreme Prvog svetskog rata i nekim od najvažnijih ličnosti u ranim godinama Crvene zvezde. A kako je to bilo u Partizanu?
Neki od ključnih ličnosti su bili reprezentativci i ugledni službenici, a neki fudbalski šampioni tadašnje monarhije. Pojedinci su bežali iz nacističkih logora, a sudbine pojedinaca preplitale su se baš u hororu Drugog svetskog rata, pre nego što su se kasnije ponovo ukrstile u Partizanu.
Osnovan nepunu godinu nakon oslobođenja Beograda od nemačke okupacije, Partizan je posle vaganja odabran da bude vojni klub. Hajduk iz Splita je bio "konkurent", ali je na kraju pala odluka da će vojni klub po uzoru na Sovjetski Savez biti u prestonici. Upravo zbog takve odluke, Partizan među svojim ljudima osnivačima umesto fudbalera i fudbalskih entuzijasta - kao što je to najčešće bio slučaj u predratnoj kraljevini - za osnivače ima visoke oficire Jugoslovenske narodne armije.
Ali šta je sa onima koji su stvarali Partizan na terenu i pored aut-linije? Novi klub bio je "sastavljen od igrača iz gotovo svih federalnih jedinica Jugoslavije..." i trebalo je da "bude doprinos razvitku i jačanju bratstva i jedinstva naših naroda", kako je zabeležila "Politika" oktobra 1945.
Ovo je priča o životima i karijerama velikana FK Partizan, onima koji su ga u prvim decenijama nove Jugoslavije uzdigli i postavili na trofejne temelje svojim igrama i trenerskim odlukama.
PRVI TRENER PARTIZANA - FRANJO GLAZER
Franjo Glazer ima jednu od kontroverznijih predratnih životnih priča, pre nego što je postao jedan od ključnih ljudi u prvim godinama Partizanovog tima. Bio je po mnogima najbolji golman predratne Jugoslavije i mnogi su ga i posle rata smatrali za jednog od najboljih jugoslovenskih golmana uopšte.
Posle igara za Hajduk iz Sarajeva i Slavije iz Osijeka, prvi put dolazi u Beograd 1933. godine. Postao je čuvar mreže slavnog BSK-a, gde je osvojio tri titule prvaka Jugoslavije. Ali njegovi problemi u Beogradu počinju u leto 1936. kada je Glazer bio osuđen za ubistvo iz nehata na savskom kupalištu.
On je tadašnjeg levog beka BSK-a Radomira Stokića, 18-godišnjeg neplivača, gurnuo u reku i ovaj se udavio. Glazer je na kasnijem novom suđenju dobio ublaženu kaznu - godinu dana zatvora uz tri godine uslovne kazne. Posle svega, 1937. godine odlazi iz Beograda i ide u zagrebački Građanski, gde osvaja poslednju predratnu titulu prvaka Jugoslavije.
Kada je Partizan osnovan 1945. godine, Glazer je bio izabran za prvog trenera kluba, na prvom meču u istoriji, odigranog 6. oktobra protiv selekcije Zemuna (pobeda 4:2).
Glazer je bio trener Partizana sve do leta 1946. u vreme kada nije bilo zvaničnih takmičenja. Vojni klub je igrao prijateljske mečeve u zemlji i inostranstvu, ređao pobede čak i u Čehoslovačkoj, da bi usledila jedna od ključnih odluka u sportskom sektoru Partizana. Glazer je vraćen u ulogu golmana, a na njegovo mesto došao je Ileš (odomaćeno Ilješ) Špic.
ILEŠ ŠPIC - TVORAC ŠAMPIONSKOG PARTIZANA
Sudbina Ileša Špica je neobična. Rođen u Budimpešti početkom 20. veka, ovaj mađarski jevrejin je umalo "izgubio glavu" u Drugom svetskom ratu, a tom prilikom spasio ga je fudbal. Život je izgubio par decenija kasnije od srčanog udara baš posle jedne fudbalske utakmice...
No, Špic je za života uspeo da postane najvažniji trener novonastalog Partizana, a uspešan je bio i kao igrač u periodu između dva svetska rata. Za mađarski Ujpešt je nastupao 12 godina, naosvajao se trofeja, igrao je i u Švajcarskoj, pre nego što je prvi trenerski posao dobio u Hajduku iz Splita 1937. godine.
Dve godine kasnije odlazi u Skoplje, gde postaje trener Građanskog. Već 1941. izbija rat u Jugoslaviji, a Vardarsku banovinu okupiraju Bugari. Njegov Građanski postaje FK Makedonija i biva priključen bugarskom fudbalskom prvenstvu. Špic taj klub vodi kao trener, 1942. postaju vicešampioni Bugarske i potom njegova životna sudbina umalo postaje tragična u martu 1943. godine.
Kao mađarski Jevrejin, Špic biva deportovan prema koncentracionom logoru Treblinka u današnjoj Poljskoj. Zahvaljujući fudbalu, do njega nikada ne stiže, jer ga u blizini Surdulice spasavaju dvojica Bugara iz uprave kluba čiji je bio trener. Dimitar Čkatrov i Dimitar Guzelev izvlače Špica iz voza, a kasnije 1945. bivaju prvo uhapšeni, a onda i streljani po naredbi komunističkih vlasti, kao članovi omladinske revolucionarne organizacije formirane od strane VMRO, koja se borila za nezavisnu Makedoniju.
Špic u leto 1946. dolazi u Partizan na insistiranje Ćirila Simonovića (kasnije Kiril Simonovski), njegovog igrača u Građanskom, kasnije još jednog vrlo važnog čoveka u ranoj istoriji Partizana. Kao prvi trener koji je Partizan vodio u takmičarskom fudbalu, Špic je ostao na toj poziciji sve do 1951. godine, a potom se još tri puta vraćao na klupu.
Nije ni čudo, kada je osvojio prve dve titule Partizana u prvenstvu Jugoslavije kao i tri Kupa. U njegovim timovima stasavale se igračke legende koje će kasnije pronositi slavu i u Partizanu i širom Evrope. Ileš Špic je umro 1. oktobra 1961. godine, kao trener Vardara, neposredno posle utakmice protiv OFK Beograda.
Fudbal ga je spasio 18 godina ranije, a uz fudbal je i otišao...
ĆIRILO "DŽINA" SIMONOVIĆ - LEGENDA KOJA JE "OTKRILA" ŠPICA
Rođen 1915. u Skoplju kao Ćirilo Simonović, ovaj nekadašnji fudbaler menja ime u Kiril Simonovski kada Makedonci dobijaju status nacije u SFRJ. Pre rata je bio dobar half (danas je to vezni igrač), a po potrebi je igrao i ofanzivnije - kao krilo i kao polutka.
U predratnom fudbalu je nosio dresove skopskih klubova Jug i Građanski, koji potom postaje FK Makedonija. Simonovski tamo ostaje do kraja rata, a kada je posle njega stigao u redove Partizana, "Džina" se odmah setio svog bivšeg trenera.
Na njegovu reč, jer takvo je vreme bilo, Partizan dovodi Špica iz Skoplja na mesto trenera umesto Glazera, a Simonovski sve do 1950. ponovo igra u timu iskusnog i poštovanog mađarskog stručnjaka. Simonovski je tih godina bio Špicov igrač od poverenja, što se moglo zaključiti i po izveštajima iz "Politike" s početka prvog prvenstva Jugoslavije 1946. godine.
"Simonovski na levom krilu veoma se svideo. On je brz, vrlo prodoran, vešto nosi loptu i vrlo je opasan po protivnički gol. Kada se malo uigra na novom mestu on će biti odlično levo krilo", zabeleženo je posle Partizanove pobede protiv Pobede u 1. kolu novoformiranog šampionata.
Simonovski je bio trener Partizana u tri mandata (1956/57, 1963. i 1969/70), a u prvom je doneo crno-belima trofej Kupa Jugoslavije i tako se i kao šef stručnog štaba upisao u istoriju kluba.
FLORIJAN MATEKALO - PARTIZANOVE BEBE SU NJEGOVA DECA
Florijan "Conja" Matekalo je bio odličan fudbaler pre rata, a posle istog postaje jedan od najvažnijih ljudi u istoriji Partizana, jedan od najzaslužnijih za uspostavljanje svetski priznate omladinske škole kluba.
Matekalo (rođen 1920. u Jajcu) kao tinejdžer odlazi u Sarajevo na školovanje, gde pristupa tamošnjoj Slaviji, a potom stiže u beogradsku Jugoslaviju, s kojom u prvoj sezoni postaje vicešampion države. Prelazi u Građanski iz Zagreba gde 1940. osvaja poslednju titulu Kraljevine Jugoslavije (rame uz rame s Glazerom), a potom osvaja i prvu posleratnu titulu u Partizanu 1947. godine.
No, Matekalo se po nekoliko osnova još upisao u istoriju ovdašnjeg fudbala. Bio je strelac prvog Partizanovog gola u takmičarskim utakmicama, a karijeru je zbog srčanog oboljenja morao da prekine posle osvajanja titule.
Trener crno-belih bio je u tri mandata. U prvom je osvojio Kup Jugoslavije, kada je imao prilike da iz prve ruke "brusi talenat" Miloša Milutinovića, jednog od najvećih srpskih fudbalera svih vremena. U druga dva mandata je stizao da "gasi požare".
Međutim, najvažniji doprinos sjajnog pedagoga Matekala stigao je kada je postao trener mlađih kategorija Partizana. Iz te omladinske škole su izašle "Matekalove bebe", od kojih će mnogi dovesti Partizan do finala Kupa šampiona 1966. - Milutin Šoškić, Fahrudin Jusufi, Velibor Vasović...
Radio je kao trener i u Hajduku iz Splita, potom i Egiptu i Libiji, a u poslednjem trenerskom mandatu, u Partizanu, u finalu Kupa Jugoslavije ne uspeva da trenersku karijeru okonča s trofejom u rukama. Ali klubu je dao mnogo više od trofeja...
ALEKSA ATANACKOVIĆ - PARTIZANOV ČOVEK ZA SVE
Da je Partizan u svojim prvim godinama postojanja doveo veliki broj igrača iz najjačih predratnih klubova pokazuje i dolazak Aleksandra Alekse Atanackovića.
Mladi Beograđanin je pre rata počeo da igra za SK Jugoslaviju i bio je izraziti tehničar. Igrao je na svim pozicijama po levoj strani terena, a debi u ligi Kraljevine Jugoslavije imao je u sezonu 1937/38.
Atanacković sa Jugoslavijom ne uspeva da postane šampion, ali to čini posle rata kada postaje igrač Partizana. Bio je saigrač velikana kao što su Boba Mihailović, Stjepan Bobek i Zlatko Čajkovski (o poslednjoj dvojici više nešto niže) i dugo se zadržao u klubu.
Igrao je do 1954. u Partizanu, a za to vreme je osvojio po dve lige i kupa, imao prilike da radi sa Glazerom i Špicom, pre nego što je karijeru završio u Budućnosti iz Titograda. Odigrao je i 15 mečeva za reprezentaciju Jugoslavije, bio član tima na Olimpijskim igrama 1948. koji je osvojio srebrnu medalju, kao i na Svetskom prvenstvu 1950. godine. I posle igračke karijere je ostao važan deo Partizana.
Osim što je odigrao 355 mečeva u tom klubu i postigao 121 gol, bio je i generalni sekretar u dva mandata, drugi put do 1970. godine. Kao član stručnog štaba je pomogao u osvajanju titule prvaka Jugoslavije 1965. godine, radeći sa timom koji će godinu dana kasnije umalo pokoriti Evropu.
ZA NJEGA JE I RAJKO MITIĆ REKAO DA NAJVEĆI SVIH VREMENA - ZLATKO ČAJKOVSKI
Prva generacija Partizanovih fudbalera bila je sačinjena od nekih istinskih majstora čije je kvalitete teško previše nahvaliti. Među njih spada i Zlatko Čajkovski.
Od milja "Čik", kako su ga zvali jer je bio visok samo 164 centimetra, bio je jedan od najboljih jugoslovenskih fudbalera svih vremena. Poznata je i priča da ga je Rajko Mitić, legenda Crvene zvezde i drug iz reprezentacije, jednom prilikom proglasio za stvarno najboljeg od svih.
Bogatu karijeru Čajkovskog je teško sumirati u nekoliko redova - počeo je da igra fudbal u HAŠK-u 1939. godine, za koji je nastupao do kraja Drugog svetskog rata. Potom igra na prvom turnirskom prvenstvu Jugoslavije, kao igrač Jugoslovenske armije, a od 1946. do 1955. nosi dres Partizana.
U tom periodu je osvojio dve titule državnog prvaka i tri Kupa maršala Tita, a u dresu Partizana je upisao ukupno 390 utakmica. Bio je veliki profesionalac u ono doba kada je fudbal tek počeo da se ponovo uzdiže u Jugoslaviji i bio je u stanju da neumorno trči.
"Čik" je u Beogradu upoznao buduću suprugu, a osim u nju, zaljubio se i u sam grad. Zbog toga je imao porodičnih problema, jer njegov brat Željko, inače dugogodišnji igrač Dinama, nije mogao da mu oprosti njegovu odluku da se nikada ne vrati u Zagreb.
Pored 55 nastupa u dresu Jugoslavije i srebra na Olimpijskim igrama 1952. godine, Čajkovski je posle igračke, velike uspehe pravio u trenerskoj karijeri. Istina, to nije činio u Partizanu, ali jeste u Bajernu iz Minhena.
Sa Bavarcima je osvojio dva Kupa Zapadne Nemačke, kao i Kup pobednika kupova 1967. godine. Postavio je Bajern na čvrste temelje, pre nego što ga je predao bivšem saigraču iz Partizana i još jednoj legendi beogradskog kluba, Branku Zebecu. Kada je 1998. preminuo u Minhenu, njegova urna sa pepelom preneta je po njegovoj želji tamo gde mu je uvek bilo najlepše.
"Moje najlepše godine života su vezane za Beograd. Tu sam uspeo kao fudbaler i reprezentativac, upoznao sam moju Radu, dobio Vesnu i Zlatana, stvorio krug bliskih prijatelja koji su mi uvek nedostajali dok smo bili u inostranstvu. Meni neverovatno odgovara mentalitet Beograđana", ispričao je legendarni "Čik" nekoliko godina pre smrti.
ĐORĐE VUJADINOVIĆ - OD MONTEVIDEA DO "STVARANJA" MILJANA MILJANIĆA
Jedna od ličnosti koja u Partizanu nije ostavila dubok trag u vidu nastupanja za klub ili vođenja seniorskog tima. Ali Đorđe Vujadinović, poznatiji kao "Đokica nosonja" svakako zaslužuje svoje mesto na ovoj listi.
Rođen još 1909. godine u blizini Smedereva, Vujadivović je bio član legendarne selekcije Jugoslavije sastavljene od srpskih fudbalera na Svetskom prvenstvu 1930. u Urugvaju.
U predratno doba je bio toliko strašan golgeter da je samo slavni Moša Marjanović postigao više golova. Đokica je u dresu BSK-a postigao 89 golova na završnim turnirima prvenstva Jugoslavije, a Moša 90.
On je ujedno i jedini fudbaler u istoriji BSK-a koji je osvojio svih pet njihovih titula prvaka Jugoslavije, nešto što bi i u današnje vreme bilo izuzetno teško ostvariti. Njegov karakter najbolje opisuje priča o čistoj ljubavi prema fudbalu.
Kako je Vujadinović radio kao službenik u Narodnoj banci i imao je dobra primanja za jednog mladića, jedno vreme je odbijao da u BSK-u prima još jednu platu. Govorio je da mu je tadašnjih 2.100 dinara sasvim dovoljna plata i da želi da fudbal igra isključivo iz zadovoljstva.
Njegove uspehe na terenu prekinuo je Drugi svetski rat, a Vujadinović ga je proveo u zarobljeništvu. Posle rata je radio kao trener OFK Beograda i turskog Altaja, a u Partizanu je bio trener juniora. Radio je sa decom, verovatno tražeći u fudbalu onu istu čistu ljubav.
Đokica Vujadinović je bio i selektor mlade reprezentacije Jugoslavije, a jedno vreme mu je pomoćnik bio Miljan Miljanić. Kada je Vujadinović uvideo trenerski potencijal danas čuvenog Miljanića, na svoju inicijativu je napustio mesto selektora u korist mlađeg kolege.
Kada znamo kakvu je trenersku karijeru Miljanić potom imao, jasno je da je Vujadinović video daleko u budućnost...
STJEPAN BOBEK - NAJBOLJI IGRAČ U ISTORIJI FK PARTIZAN
"Najbolji igrač u istoriji FK Partizan" jeste natpis koji stoji na uglu Njegoševe ulice u Beogradu. Odmah do tih reči naslikan je mural Stjepana Bobeka, legendarnog "Štefa".
Ne spada u one koji su u predratnom fudbalu stigli da ostave traga. Imao je 12 godina kada je 1935. započeo fudbalsku karijeru u HŠK Derbi iz Zagreba, kada je bio prijavljen na ime i godište tri godine starijeg brata Vilka.
Zapravo nikada nije zaigrao u predratnom prvenstvu Jugoslavije, koje je bilo uglavnom rezervisano samo za desetak najboljih timova u zemlji. Tokom rata je bio smešten u zatvor gde je morao da uzima otiske prstiju zatvorenika, među kojima je bio i Florijan Matekalo.
Kako je decenijama kasnije otkrio hrvatski novinar Pero Zlatar, Bobek je Matekalu i drugim zatvorenicima donosio hranu, pa ga je Matekalo posle rata doveo u Partizan. I u Beogradu je ostao do kraja života, sahranjen u Aleji zaslužnih građana.
Skoro je i suvišno nabrajati sve uspehe - dve titule prvaka Jugoslavije i četiri Kupa je osvojio kao igrač, dve srebrne medalje na Olimpijskim igrama i oreol najboljeg strelca u istoriji reprezentacije sve do marta 2021. kada ga je prestigao Aleksandar Mitrović.
Bobek je bio pobednik kao igrač, a onda je pobednik postao i kao trener. U Partizan dolazi 1960. i odlazi tri godine kasnije, nakon što je u sve tri sezone osvajao titulu prvaka Jugoslavije. Do tada je to bio nezamisliv poduhvat. Na 50. godišnjicu kluba 1995. godine, Stjepan Bobek je proglašen za najboljeg igrača u istoriji Partizana.
I ONI SU VREDNI POMENA - MIŠO, MINDA, PRVOSLAV...
Još je mnogo onih koji su dali svoj doprinos obogaćivanju istorije Partizana, a koji su fudbalom počeli da se bave u Kraljevini Jugoslaviji. Jedan od njih je Milutin Mišo Pajević, Cetinjanin koji je za Partizan igrao 1951. godine, a koji je 1943. bio uhapšen kao antifašista i čak interniran u nemačke logore.
Miodrag Jovanović "Minda" bio je juniorski igrač predratnog BSK-a u poslednjih par godina tadašnje jugoslovenske lige, igrajući na poziciji halfa. Posle rata je dres Partizana nosio čak 435 puta, od 1947. do 1955. godine, a od tokom 70-ih godine je dugo bio član kluba kao deo trenerskog štaba.
Ne treba zaboraviti ni Prvoslava Mihajlovića, Valjevčanina koji je 1941. došao u Beograd i nosio dres Obilića. Igrao je i za BSK tokom ratnih godina, da bi potom bio igrač Partizana u njegovih prvih 12 godina postojanja, sa kratkom pauzom, kada je tokom 1951. nastupio na 10 prijateljskih utakmica u dresu - Crvene zvezde. Posle karijere je bio i sekretar i tehnički direktor Partizana.
Tu su Miroslav Brozović, prvi kapiten Partizana koji je pre rata nosio dresove Mostara i Građanskog, kao i Franjo Šoštarić koji je među stativama nasledio Franja Glazera, slavnog golmana kojem je rezerva bio i u predratnom Građanskom.
U decenijama koje su usledile, Partizan je imao i brojne druge heroje, velikane koji su od mnogih gorepomenutih možda i postigli više u crno-belom dresu. Ali svi oni došli su u klub kakvog ne bi bilo da nije bilo Štefa, Ilješa, Čika, Conje, Minde...
Čitajte u nedelju na MONDU: Intervju iznenađenja o predratnom jugoslovenskom fudbalu