Kosovo nije postalo član UNESCO, što znači da o ključnom delu srpskog nacionalnog bića neće brinuti oni koji su ga rušili i palili. Kroz tekst istoričarke umetnosti Tamare Ognjević podsećamo vas kakvo blago krije Pećka patrijaršija.
Kada je početkom 13. veka uspostavio samostalnu srpsku crkvu, Sveti Sava je kao njen prvi arhiepiskop postavio sedišta dvanaest episkopija na samoj granici ondašnje Srbije, kao da je verovao da će na taj način i državu i narod zaštititi od mnogobrojnih osvajača. Tako je prvo sedište samostalne Srpske pravoslavne crkve uspostavljeno u sedmovratoj Žiči, koja se nalazila nadomak granice prema ondašnjoj Ugarskoj. Neprekidne najezde Kumana, Pečenjega, Tatara i drugih svirepih i vatri sklonih osvajača pokazale su vrlo brzo da se središte crkvene uprave ipak mora premestiti na neko mirnije mesto. Tako je Savin naslednik na episkopskom prestolu, njegovom voljom odabran duhovni sin Arsenije Sremac započeo gradnju Crkve Svetih apostola nadomak Peći, na lokaciji varljivo udaljenoj od poprišta stalnih sukoba. Apostoli će vremenom postati centralna crkva kompleksa hramova poznatog pod imenom Pećka patrijaršija, svetilišta u kome se i danas na prestolu Svetog Save prvi među episkopima Srpske pravoslavne crkve ustoličava u zvanje patrijarha.
Skrovita zaravan ušuškana divljim zelenilom u dolini reke Bistrice na ulasku u Rugovsku klisuru bila je pravi monaški raj sredinom 13. veka kada je Arsenije Sremac započeo gradnju Crkve Svetih apostola, hrama čija je primarna namena bila da postane mauzolej srpskih arhijereja. Ovaj prostor nadomak grada Peći na Kosovu, bio je metoh manastira Žiča još u vreme Save Nemanjića, pa pojedina predanja, ali i natpis na jednoj fresci u Svetim apostolima sugerišu da je plan o gradnji ovog crkvenog središta napravljen još za života osnivača samostalne srpske crkve. Malo je, međutim, verovatno da je u to vreme bilo ko mogao pretpostaviti da će upravo ovde nastati po mnogo čemu jedinstven kompleks u ukupnoj tradiciji srpske crkvene umetnosti.
Arsenije je podigao Apostole u stilu raške graditeljske škole. Jednobrodna građevina sa unutrašnjom pripratom i kupolom, dobila je nešto složeniji, trodelni oltarski prostor. Zidana je lomljenim kamenom, a bogato klesani sarkofazi arhijereja u njenom naosu najneposrednije svedoče o grobnom karakteru ovog hrama, sazidanog po uzoru na legendarni mauzolej vaseljenskih patrijarha u Carigradu, koji je i sam za patrone imao Hristove učenike. Sledeći upravo vizantijsku tradiciju da se oko neke značajne sakralne građevine nastavi sa dozidavanjem novih crkava, kapela i različitih aneksa, arhiepiskop Nikodim je 1320. uz severni bok Apostola podigao jednobrodnu crkvu Svetog Dimitrija. I Sveti Dimitrije, kao i Bogorodica Odigitrija, koju će 1330. sagraditi arhiepiskop Danilo II, jednobrodne su građevine sa kupolom. Razlikuju se utoliko što je kupola u Nikodimovoj građevini podignuta u sklopu krovne konstrukcije koja se oslanja na pilastre unutar bočnih zidova građevine, dok onu osmougaonu u Odigitriji nose četiri slobodna stupca. Bogorodičina crkva je nešto veća od Svetog Dimitrija, a uz njen južni zid arhiepiskop Danilo je dozidao i malu crkvu Svetog Nikole.
Veliki poduhvat proširivanja Pećke patrijaršije u epohi energičnog i darovitog arhiepiskopa Danila okončan je gradnjom monumentalne spoljne priprate koja će objediniti četiri crkve, stvarajući privid da je u pitanju jedinstvena građevina. Ovaj egzonarteks, nastao 1330, bio je u prvo vreme otvoren, sa masivnim zvonikom i katihumenom, koji su u međuvremenu porušeni. Prema arheološkim istraživanjima, Pećka patrijaršija je u Danilovo vreme, a po uzoru na Žiču, bila obojena u crveno, a njene fasade su pored prozora i vrata oblikovanih u romano-gotičkom stilu, bile dekorisane i živopisom. Od tog slikanog ukrasa danas ništa nije sačuvano, ali su fasade patrijaršije nedavno ponovo okrečene u crveno.
Pećka patrijaršija je istinski zbornik srpskog sakralnog slikarstva u periodu od nekoliko stotina godina. Osobito centralna Crkva Svetih apostola, sa nekoliko slojeva ikonografski zanimljivog i stilski raznolikog slikanog ukrasa, predstavlja pravi umetnički dragulj. Najstariji sloj fresaka u Apostolima nastao je još za života Arsenija Sremca, sredinom 13. veka. Njegovi solidno očuvani delovi mogu se danas videti u oltaru, kupoli i potkupolnom prostoru. Pored tradicionalnog Pričešća apostola, Poklonjenja jagnjetu (agnecu), predstava jevanđelista i pojedinih epizoda iz života Hrista i apostola, iz ove epohe posebno su upečatljive kompozicije Deizisa, Vaznesenja Hristovog u kupoli i monumentalna Bogorodica Orante (Moliteljka) okružena anđelima i apostolima u času kada se njen sin uznosi na nebo. Silasku Svetog Duha na apostole u ovom hramu je s pravom dato značajno mesto, čime se najdirektnije sugeriše njegov karater episkopskog sedišta. Portreti Save Nemanjića i Arsenija Sremca u procesiji novozavetnih arhijereja i učenih otaca hrišćanske crkve, naslikani u proskomidiji Svetih apostola, prva su autentično srpska ikonografska intervencija u okviru tradicionalnog pravoslavnog slikarskog šematizma ovakvih scena, i za srpsku umetnost imaju podjednako i istorijsku i teološku vrednost.
Pedesetak godina kasnije, negde oko 1300, u epohi kralja Milutina, jedna grupa slikara je ukrasila pripratu Svetih apostola. Među ovim freskama, pored predstava Nemanjića svetitelja i ktitora, svakako je najzanimljivija ona u kojoj je uhapšeni Hrist izveden pred jevrejskog sveštenika Anu. Na ovoj slici se nalazi čitav jedan sto ispunjen kompletnim pisarskim i slikarskim priborom kakav su koristili prepisivači i iluminatori srednjovekovnih knjiga.
Već sredinom 14. veka, u vreme kad je sedište u Peći podignuto u rang patrijaršije, prvi srpski patrijarh Joankije II daje da se oslika još jedan sloj fresaka u unutrašnjoj priprati i pevnicama. Nakon njegove smrti, iznad sarkofaga u kome i danas počiva, naslikana je kompozicija na kojoj je predstavljeno uspenje ovog patrijarha. Praksa slikanja upokojenja znamenitih arhijereja postojala je i ranije, što se vidi na izuzetnoj fresci u Apostolima, naslikanoj iznad sarkofaga arhiepiskopa Save II, na kome se visoko sveštenstvo, monaštvo, ali i kralj Dragutin Nemanjić 1272. opraštaju od ovog crkvenog poglavara rodom iz doma Nemanjića. Ova freska je obnovljena tokom restauracije u prvoj polovini 17. veka. Majstori koje je tada angažovao patrijarh Pajsije nisu bili najbolji u svom zanatu, ali nisu starijim freskama naneli onoliko štete koliko najradikalnija obnova živopisa 1875, kada je makedonski zograf Avram gotovo preslikao sve slojeve fresaka iz ranijih perioda. Dugogodišnja sitematska restauracija i konzervacija povratila je dobrim delom nekadašnji izgled fresaka u Svetim apostolima.
Crkva Svetog Dimitrija dobila je svoje prve freske sredinom 14. veka, u vreme prvog srpskog patrijarha Joanikija II, koji je prikazan u liku svetog Joanikija koji se moli pred Bogorodicom Orantom (Moliteljkom) na zapadnom zidu ovog hrama. Slikarstvo crkve posvećene Dimitriju Čudotvorcu, svetom ratniku, zaštitniku grada Soluna, obnovio je po nalogu patrijarha Pajsija u 17. veku čuveni zograf Georgije Mitrofanović. Pored zanimljivih predstava Sabora srpske crkve kao paralele Vaseljenskim saborima, freske u Svetom Dimitriju su jedinstvene i zbog ciklusa o životu i stradanju ovog svetitelja koji nije tematski često okupirao pažnju srednjovekovnih umetnika, ali ni ktitora na tlu Srbije.
Za razliku od Apostola i Svetog Dimitrija, Crkva Bogorodice Odigitrije i danas ima solidno očuvan živopis iz prve polovine 14. veka, nastao po želji njenog ktitora arhiepiskopa Danila II, koga u ovom hramu srećemo u otmenom plavom ornatu sa tonzurom na glavi, dok uz pomoć svog zaštitnika, starozavetnog proroka Danila, prinosi Bogorodici model hrama. Freske u Odigitriji odaju visoku učenost svog naručioca, ali i poseban osećaj za potrebu razvijanja kultova Srba svetitelja među crkvenim visokodostojnicima. Tako Danilo daje da se u proskomidiji Bogorodičinog hrama u Peći naslika ciklus fresaka sa temom iz života Arsenija Sremca, prvog ktitora Pećke patrijaršije. Posebno su zanimljive i pojedine scene iz ciklusa Hristovih praznika među kojima naročito treba istaći Silazak u Ad i Hristova javljanja po Vaskrsnuću.
Najmanja, poslednja sagrađena, Crkva Svetog Nikole, dobila je svoj jedini sloj živopisa tek u drugoj polovini 17. veka. Tada je po nalogu patrijarha Maksima oslikao jedan od najboljih slikara srpske umetnost pod turskom okupacijom, zograf Radul. Najveću dragocenost ovog fresko-ansambla nesumnjivo predstavlja čak dvadeset pet prizora iz života i čuda Svetog Nikole, među kojima su posebno zanimljive dve scene o isceljenju Stefana Dečanskog naslikane u celini prema opisu iz žitija ovog svetog kralja, koje je u 15. veku napisao Grigorije Camblak.
"Prizrenske crkve pod, dečanska crkva, pećke priprate, banjsko zlato, resavsko pisanije ne nalazi se nigde", stoji u jednom starom rodoslovu opis onoga što je njegov sastavljač smatrao najvrednijim u srpskoj srednjovekovnoj umetnosti. Nema sumnje da je pećka spoljna priprata ne samo dragocen primer monumentalne arhitekture već i izuzetna galerija slika nastalih u širokom rasponu od prve polovine 14, pa do kraja 16. veka. O tome kako je priprata izgledala u vreme kad je arhiepiskop Danilo sagradio, poznato je sa njegovog ktitorskog portreta u Bogorodičinoj crkvi, a koliko je zanimljivih fresaka morala sadržati, jasno ukazuju i danas dobro očuvane ikonografski retke pojave Bogorodice Mlekopitatelnice (Dojilje), izuzetna Loza Nemanjića u čijoj prvoj zoni se pojavljuju dve vladarke monahinje i svetiteljke Sveta Anastasija i Jelena Anžujska, kao i freska Bogorodice Životonosnog istočnika na kojoj je Majka božija naslikana kao izvor žive vode. U Danilovo vreme u priprati je postavljen i kameni presto Svetog Save na koji su sedali najstariji u hijerarhiji tokom crkvenih sabora održavanih vekovima u Peći. Ovde je sahranjen i patrijarh Makarije Sokolović, prvi starešina obnovljene srpske crkve u vreme turske okupacije u 16. veku. Drugi sloj živopisa u pregrađenoj i preuređenoj priprati nastao je po njegovom nalogu, a slikali su ga najbolji srpski majstor među kojima i čuveni ikonopisac Longin. Iz Makarijevog vremena su ciklusi fresaka vezani za vaseljenske i srpske crkvene sabore, freske sa likovima uglednih pustinožitelja kakvi su Joanikije Devički, Jovan Rilski, Prohor Pčinjski, kao i predstave praznika u crkvenom kalendaru za 365 dana liturgijske godine.
Dirljiv je napor srpskih crkvenih prvaka da čuvaju i obnavljaju Pećku patrijaršiju vekovima izloženu udaru vatre i osvajača. Ovo crkveno središte je mnogo stradala tokom turskih osvajanja, ali ništa manje u vreme austrijsko-turskih ratova u 17. i 18. veku kada je razbojnički opljačkana vekovima sakupljana riznica. Pisani izvori pominju da je pećko blago bilo toliko veliko da su ga Turci 1688. na devet konja odneli. To nažalost nije bila i poslednja pohara ove velike svetinje.
"Neverovatan deo istorije, zarobljen u ovoj namučenoj zemlji. Divne i potresne freske",zabeležio je engleski oficir.
Po završetku Prvog svetskog rata ovde je 1924. ustoličen prvi patrijarh obnovljene Patrijaršije, Dimitrije Pavlović. Otada se svi srpski patrijarsi proizvode u ovo najviše crkveno zvanje u Pećkoj patrijaršiji. Međutim, malo je nedostajalo da po završetku Drugog svetskog rata, kada je država konfiskovala gotovo sav manastirski posed, ovo veličanstveno zdanje bude pretvoreno u muzej. Sudbina ovog svetog mesta zauvek je izmenjena 1957. kada je manastir prvi put u istoriji postao ženski. U međuvremenu znatno naraslo sestrinstvo hrabro se već decenijama bori sa svim nedaćama nove kosovske stvarnosti. Od 1999. godine Pećku patrijaršiju i grobove srpskih crkvenih visokodostojnika čuvaju italijanski vojnici u sastavu KFOR-a. Zajedno sa Visokim Dečanima, Gračanicom i Bogorodicom Ljeviškom, Pećka patrijaršija je pod opštim imenom "Srednjovekovni spomenici na Kosovu i Metohiji“ stavljena na UNESCO listu svetske baštine 2004. godine.
"Neverovatan deo istorije, zarobljen u ovoj namučenoj zemlji. Divne i potresne freske. Počastvovan sam što sam bio u prilici da ovo iskusim", zabeležiće jedan engleski oficir u manastirskoj spomenici početkom 21. veka, kao da ponavlja mnogostruki eho brojnih namernika u Pećkoj patrijaršiji stotinama godina unazad. Jer ovde nikada nije bilo mira i spokoja. Kao da je sudbina jednog naroda da se verom brani od vatre i osvajača. Onako kako je to mislio i Sveti Sava.
(Tamara Ognjević za AvantArtMagazin)
