Na današnji dan, tog kobnog i vrelog 15. juna 1862. godine, život je izgubio jedan srpski dečak, a to je pokrenulo lavinu događaja koji su znatno uticali na srpsku istoriju.
Sredinom 19. veka odnosi Srbije i Turske bili su na granici ratnog stanja. Iako formalno priznata kao samostalna celina u okviru Osmanskog carstva, Srbija nije imala nezavisnost i knez Mihailo je, po svom drugom dolasku na vlast 1860. godine, kao jedan od glavnih ciljeva postavio, definitivno oslobađanje od turske vlasti.
Situacija u gradovima u kojima su boravili turski vojnici bila je još naelektrisanija. U Beogradu su postojale dve policije - srpska je bila nadležna za sporove među srpskim življem, a turska među turskim stanovnicima. A onda je jedan događaj koji se zbio jednog vrelog junskog popodneva 1862. godine izazvao pravi mali rat...
Šta se zapravo desilo tog kobnog 15. juna 1862. godine kod beogradske Čukur česme do danas nije u potpunosti rasvetljeno. Postoji više verzija o ličnostima i uzrocima događaja, ali je samo ishod pouzdan i potkrepljen dokumentima.
"Savo, ajd' trk donesi vode"
Čukur česma koja se nalazi se u Dobračinoj ulici u blizini ugla sa Gospodar Jevremovom ulicom podignuta je 1931. i predstavlja simbol i mesto značajnog događaja iz srpske istorije. Na ovom mestu se od 17. veka nalazila česma duboko u zemlji do koje se silazilo putem nekoliko kamenih stepenika, što potvrđuje i sam naziv "čukur" koji na turskom jeziku označava rupu, jarak.
Sava Petković bio je tek dečak. Iako je bio iz sela Lukovo kod Kuršumlije u Beograd je stigao koju godinu ranije kako bi izučio sarački zanat. Te 1862. godine bio je šegrt kod bakalina Alekse Nikolića i tog vrelog junskog dana kobni događaji u koje će mališan biti nenadano upleten počeli su jednom sasvim običnom rečenicom: "Savo, ajd' trk donesi vode sa Čukur česme!"
Junska žega je na izvor pored Save negde između 16 i 18 časova 15. juna 1862. godine dovela i mnoge druge Beograđane, ali i turske nizame - vojnike koji su još uvek bili stacionirani u Kalemegdanskoj tvrđavi. Od ovog trenutka, nije najjasnije šta se i kojim redom dešavalo.
Po jednoj verziji, jedan turski vojnik je oteo Savi krčag iz ruku kako bi se napio.Po drugoj, dečak je bio taj koji je u opštoj gužvi u guranju oko česme razbio krčag Turcima. Prema svedočenju Karla Perola, očevica i čuvenog gostioničara kod "Hajduk Veljka", Turci su tražili da piju vodu iz Savinog krčaga, a dečak to nije dozvolio.
Šta god da je bio povod, Turci su reagovali burno i nasilno.Savu su udarili krčagom u glavu i dečak je pao okrvavljen pored česme. Postoji i verzija po kojoj je na njega jedan nizam potegao bajonet i ubio malog Savu, ali ona je istorijski nepotvrđena.
Ubrzo je naišla srpska patrola, a za njom i turska i došlo je do oštrog verbalnog obračuna. Da bi se razrešio ceo događaj, stigao je i terdžoman - tumač turskog jezika beogradske policije Sima Nešić.
Sima Nešić i srpski žandarmi pokušali su da privedu odgovornog nizama, ali su Turci onda zapucali i u opštem metežu ubijeni su Sima Nešić i žandarm Đorđe Nišlija.
Šta je bilo sa dečakom Savom Petkovićem nije poznato. Po jednoj verziji, njega je ranjenog kući otpratio terdžoman Sima, dok je po drugoj dečak uzdahnuo tu, kod Čukur česme. Kako ga istorijski izvori više ne pominju, verovatno je da je, bilo tu bilo kod kuće, svakako preminuo od posledica ranjavanja.
Bombardovanje Beograda i odlazak Turaka
Vest o događanjima kod Čukur česme kao munja su se proneli Beogradom. Ubrzo potom, čitav grad je planuo, a nagomilano nezadovoljstvo je eksplodiralo. Na sve strane čuli su se eksplozije i borba na ulicama je počela da se rasplamsava.
Jedan događaj podstakao je niz novih i odlučujućih. Tada su Srbi zauzeli Varoš kapiju i Sava kapiju, a vest je stigla i do ostalih gradova u Srbiji. Knez Mihailo je, iz Šapca gde se tih dana nalazio, poslao ultimatum Turcima da do osam časova uveče napuste varoš. Srpsko stanovništvo je podiglo barikade za odbranu.
Sledeći dan 16. jun protekao je u miru, ali je već naredni 17. bio sudbonosan za Beograd. Turci su se povukli u Beogradsku tvrđavu i počelo je bombardovanje koje je sejalo smrt među srpskim civilima. Poginulo je oko 50 građana i vojnika, izgorelo 20, a uništeno oko 357 kuća.
U toku jula iste 1862. godine, u Kanlidži pored Carigrada započeti su mirovni pregovori na kojima su učestvovali Francuska, Engleska, Rusija i Austrija. Predstavnici Srbije, kao vazalne kneževine, nisu bili pozvani.
Na intervenciju stranih konzula, pre svega britanskog konzula Longvorta, tada je zaključemo primirje koje su potpisali Ašir-paša i ministar Garašanin, kao i predstavnici stranih sila. Tada je doneta odluka da se tursko stanovništvo koje živi van utvrđenja iseli iz Srbije. U narednih godinu dana otišlo je više od osam hiljada Turaka.
Događaj koji je pokrenuo lavinu
Dugo se nakon ovog velikog istorijskog događaja pričalo i prepričavalo šta se zapravo na Čukur česmi dogodilo juna 1862. godine. Kasnije varijacije pisaca o ovom događaju stvorile su brojne romantizovane legende o pogibiji srpskog dečaka Save i njegovih savremenika.
Kako bilo, nakon dugih diplomatskih pregovora i borbe, sredinom marta 1867. knezu Mihajlu je u Carigradu turski sultan predao ferman o predaji gradova Beograda, Smedereva, Šapca i Kladova. Iste godine knez je dobio ključeve Beogradske tvrđave, a svečanost je održana 6. aprila na Kalemegdanu.
Spomenik na Dorćolu urađen u obliku spomen česme izradio je skulptor Simeon Roksandić 1922. godine, a na njegovoj gornjoj površini leži bronzana figura dečaka s razbijenim krčagom. Model za ovu česmu bio je trinaestogodišnji dečak Vlastimir Petković, fudbaler kluba BSK i reprezentativac. Česma je postavljena 1931. u Dobračinoj ulici, gde se nalazi i danas kao zaštićeno kulturno dobro.
Na njoj se nalazi i tekst ispisan u mermeru, ali sa pogrešnim datumom, koji glasi: "U spomen događaja od 26. juna 1862. godine na Čukur česmi podiže ovaj spomenik Zadužbina Vanđela Tome 1931. godine".
(Mondo)
